Préparation à distance

 
Dissertation créole 2

Document disponible en pdf (101 KB)

 

par Raphaël CONFIANT
 

Sommaire

Conseils généraux pour la dissertation créole

Notice sur M. François-Achille MARBOT - Document disponible en pdf, 50 KB.

Questions de l'oral - Document disponible en pdf (91 KB) En préparation

 
 
 

MONTRAY M. Raphaël CONFIANT

BAYALE (Introduction)

Jôdijou, lanng kréyôl-la sôti adan nich-la i té ni labitid viv la, kivédi bitasyon-an, pou fè siwawa tibwen toupatou : adan jounal, adan radyo èk télévizyon, adan lékôl kisasayésa...(etc...). Mofwaz-tala (transformation) fèt lè sistèm bitasyon-an, ki woulé pannan apochan dé syèk é dimi, koumansé pati tjou pou tèt, pa koté sé lanné 6o-lan. Men nou pé konsivwè ki dépi apré labolisyon ladjoukann (esclavage) nan lanné 1848, dépi nèg koumansé alé lékôl èk apwann lanng fwansé-a, dépi an bon enpé adan yo koumansé ladjé travay latè-a pou désann nan bouk èk an vil, kréyôl koumansé sibi yonndé zôy. Sé dépotjolay konmès sik kann-lan, zafè lizin èk distilri té ka fèmen an mizi an mizi, ki ba fénomèn-tala balan.

Kon zôt sav, sa pa vé di ki té janmen ni an lalinman (frontière) klè, an lalinman rèd-mato ant kréyôl épi fwansé, menm an lépôk-la éti nèg pa té konnèt palé fwansé. Ki Matinik ki Gwadloup ki Ayiti toujou viv adan an sitiyasyon diglosi éti kréyôl épi fwansé, magré yo sé dé systèm lengwistik ki diféran, toujou menyen yonn a lôt, toujou migannen yonn a lôt. Sé poutji Jean Bernabé, adan «Fondal-Natal»1 ka esptijé nou ki sitiyasyon an éti nou yé a ni 4 nivo ki lyanné (relier) dé pou dé:

  • Fwansé hototo / Fwansé kréyolizé.
  • Kréyôl fondôk / Kréyôl fwansizé.

Bernabé ka montré tou ki fôk pa kwè ki ou pé jwenn kréyôl fondôk-tala adan tjèk fonfonn lakanpay (kontèl Môn-dé-Zès) oben adan tjèk krèy (classe) sosyal partikilyé kon sé ouvriyé agrikôl-la oben sé moun-lan ka viv adan sé kartyé pôv lavil-la kontèl Volga-Plaj oben Bwasa. I ka distendjé dé modèl kréyôl fondôk:
yonn ki réyèl, ki dé sèten moun ka sèvi pou di vré adan lavi tou lé jou yo épi yonn ki nou pé konstwi, ki nou pé machoké (forger) lè nou sanblé tout éléman fondôk éti nou jwenn lè nou ka fè an wouchach (recherche). Sé sa i ka kriyé an fwansé «le basilecte effectif" èk «le basilecte théorique».

Poblèm-la jôdijou sé ki "basilecte effectif"-tala ka ritrési jou apré jou èk ki kréyôl fwansizé-a ka laji adan menm balan-an. Sé sa nou pé kriyé «dékréyolizasyon» kivédi lanng kréyôl-la pa ka anni disparèt blip, i pa ka anni mô fwèt kon sa rivé dé sèten lanng men i ka déchèpiyé (s'effriter) piti a piti, san menm nou, sé kréyolopal-la (créolophones), nou rann kô nou kont di sa. Nou konpwann sé kréyôl nou ka palé toujou, pannan tan-an sé an kalté langaj tjôlôlô (édulcoré) ki pa ni kréyôl ni fwansé. Zôt ni ka kouté nenpôt ki radyo lib ki ka sèvi kréyôl pou wè lamenm ki près tout plodari (discours) sé jounalis yo a ka tjenbé ka benyen adan lélékou-tala (confusion). Mi yonndé kontèl (exemple) éti nou rilévé adan plizyé radyo diféran:

  • «Lé kadav des chiens ka pit sur l'autoroute
  • «Man ka enskri kômwen en faux kont examen de la situation an ou fini fè a.»
  • «Fôk nou réyini la commission paritaire pou nou pé diskité des salaires

Man ka rikoumandé zôt li an mémwè DULCR éti Daniel Dobat2 fè anlè sé poblèm-tala atravè dékatiyaj (analyse) jounal palé dé radyo kréyolopal Matinik, RLDM èk Radyo Apal.

DEKREYOLIZASYON-AN.

Lè nou ka gadé lanmannyè moun ka palé kréyôl atjèman, nou andwa konstaté ki lanng-lan, abo i laji téritwè bokantaj-pawôl li (registre communicatif) èk mèyè davwè i laji'y, ka pwan fè a 4 nivo diféran.

A. Nivo fonolojik-la.

Sistèm fonolojik-la toujou té ni 2 dékatman: yonn ki étwèt èk yonn ki laj. Sé sa an kréyolis gwadloupéyen yo ka kriyé Guy Hazaël-Massieux kriyé an fwansé: "Le système minimaliste" et "Le système maximaliste". Primyé-a sé tala sé tala ki ka woulé adan kréyôl fondôk-la; dézyèm-la sé tala ki ka woulé adan kréyôl fwansizé a. Man lé fè an ti parantèz pou fè zôt chonjé ki lè nou ka di ki lanng kréyôl té toujou méprizé oben rijété, sa pa toutafètman vré. Ni an modèl palé kréyôl, ki nou pé kriyé "kréyôl milat" oben "créole de salon" éti krèy sosyal titjap-la (petite-bourgoise) té ka sèvi èk ki pa té otan anchyen ki kréyôl fondôk-la. A nivo fonolojik, nou pé di konmkwa kréyôl milat tala ka sèvi "système maximaliste"-la èk mak-la ki pli vizib la pou sa rikonnèt sistèm tala sé itilizasyon sa nou pé kriyé an fwansé "les voyelles arrondies du français". Kontèl:

  • eu : "an zeu".
  • u : "an chumiz".

Mé dékréyolizasyon fonolojik jôdijou-a ka alé pli lwen ankô ki itlizasyon sé vwayèl-tala ki, man ka apiyé anlè pwen-tala, toujou èkzisté an kréyôl, adan kréyôl milat la an tou lé ka. Si nou ka jété an zyé vitman-présé anlè kréyôl Matinik-la, ki sa nou ka wè:

  • Nazalizasyon-an ni tandans ka disparèt: "fimé" olyé di "fimen", "pwagné" olyé di "ponyen", "pannyé" olyé di "panyen" kisasayésa...
  • Sé fonèm palatal-la ka disparèt tou: "débanké" olyé di "débantjé", "blagé" olyé di "bladjé", "gérizon" olyé di "djérizon" kisasayésa...
  • Sèmi-vwayèl "w"-a ka ladjé plizanpli pou "r": "larmé" olyé di "lawmé", "Firmen" olyé di "Fiwmen" kisasayésa...

Dayè, ba sé jenn manmay jôdijou-a, sé kalté mannyè pwononsé tala ka parèt yo bagay an tan lontan oben bagay vyé nèg. Si nou kontinyé pli douvan adan dékatiyaj (analyse) nou an, nou ka jwenn 2 tjak (problème) ki pli grav ankô:

  1. Lè kréyôl-la ka prété an mo adan lanng fwansé-a, i près pa ka kréyolizé mo-tala ankô kon sa té ka fèt lontan. Kontèl nou ké tann : "Jôj fini achté an ôwdinateur" olyé di "Jôj fini achté an ôwdinatè".
  2. Dé sèten mo éti kréyôl-la té prété adan fwansé a dépi nanninannan (il y a fort longtemps) ka viré pwan kanman (forme) fwansé yo. Kontèl "Panyen" ka rivini a "Pannyé" oben délè "Panyé", "Ponyèt" ka rivini a "Pwagné" kisasayésa...
    An final di kont, nou pé di ki sé tout sistèm fonolojik kréyôl fondôk-la ki ka déchèpiyé an mizi an mizi.

B) Sistèm Sentaksik-la.

Dézyèm sikti (structure) lanng kréyôl-la ki koumansé atatjé an mannyè rèd la, sé ta sentaks-la. Zôt tout sav ki sentaks an lang sé poto-mitan lanng-lan, sé larèldo'y (colonne vertébrale) pis sé gras a li ki lanng-lan ka rivé siktiré sé fraz-la. Lengwis ki dékatiyé kréyôl-la toujou rikonnèt ki sentaks li sé bagay kréyôl-la ni ki pli diféran di fwansé. Jis ni dé sèten, pa koté Ayiti, ki prétann (men nou sav jôdijou ki sa pa vré) ki kréyôl-la sé an lanng ki ni an sentaks afritjen épi an vokabilè fwansé. An réyalité, anlo bagay yo té konpwann ki té afritjen ka ritouvé kôyo adan sé dyalèk fwansé an tan lontan, sé dyalèk-la ki pèmèt lanng kréyôl-la tijé kon dyalèk Normandi, Poitou, Charente, Anjou kisasayésa... Kon nou sav, près tout sé primyé kolon fwansé a té sôti adan sé pwovens lwès Lafwans lan nan 17è syèk-la.

Menm mannyè pou fonoloji-a, toujou té ni an "syntaxe minimaliste" èk an "syntaxe maximaliste" ki ka korèsponn yonn a kréyôl fondôk-la, lôt-la a kréyôl fwansizé a. Men jôdijou, lè nou ka jété an zyé anlè lang-lan éti moun ka palé a, nou ka bité anlè dé kontèl kon sa:

  • Sé kay-la ki té achté par tonton mwen an.
  • Fôk i péyé mwen jounen de travay mwen.
  • Man ka kwè que i pati yè oswè.
  • Sé rimèd-la ranbousé par Lasékirité.

Nou pé ké katjilé anlè chak sé fraz-tala jôdi-a men annou gadé primyé-a. Nou ka konstaté ki kréyôl modèn-la ka adôpté sa yo ka kriyé an fwansé "le passif agentif" kivédi an sikti gramatikal ki pa janmen woulé adan lang-lan, ki an kréyôl fondôk-la ki an kréyôl fwansizé a. Ni pasif an kréyôl men pa ni "passif agentif" pyès toubannman. Sa man lé fè zôt konpwann sé ki kréyôl fwansizé a ja près dépasé kivédi modèl kréyôl-la nou ni jodijou-a sé an migannay ki ka chouboulé (renverser) masonn sentaks kréyôl-la menm. Asou zafè pasif-talaz, man ka rikoumandé zôt li "Fondal-Natal", liv Jean Bernabé a, paj 386 pou 4O3.

C) VOKABILE-A.

Lè moun ki pa konnèt lengwistik ka palé asou dékréyolizasyon, primyé bagay èk délè sèl bagay yo ka rilévé, sé ki vokabilè kréyôl fondôk-la ka disparèt. Yo ka di'w kontèl "An tan mwen, nou té ka di "kabann", jôdi-a yo ka di "li". Pou tout bon, vokabilè kréyôl fondôk-la té lyanné épi travay bitasyon-an. Kréyôl-la té kapab èsprimen tout bizwen bokantaj-pawôl ki té ni andidan bitasyon-an kifè vokabilè travay latè, travay masonnri, travay machokèt (forgeron) kisasayésa...rich toubannman. Poblèm-la sé ki épi déchèpiyaj (effritement) sistèm bitasyon-an, sé pawôl-tala touvé yo initil. Pawôl lyanné épi travay an pèp ka fè. Lè pèp-tala sispann fè an modèl travay, vokabilè travay tala ka disparèt oben sé adan liv tou sèl ou ka jwenn li. Malè pou nou, kréyôl-la pôkô an lanng matjé èk anchay pawôl kon sa anni disparèt nèt-é-pwôp.

Dézyèm tjak-la, sé ki konmva sosyété Matinik épi Gwadloup pa touvé pyès sistèm rékolonmik (économique) pou ranplasé ta bitasyon-an kon Edouard Glissant ka èsplitjé'y an mannyè klè adan "Le discours antillais"3 , nou pa ka djè fabritjé ayen ankô. Tou sa nou ni anba lanmen nou, près tou sa nou ka manjé, sé bagay ki sôti andéwô sé péyi nou an èk nou ka anni pwan vokabilè andéwô-a pou palé di yo. Lanng-lan pa ka envanté mo nèf pou èsprimen sé nouvo réyalité tala oben i pa ka kolé dé mo ki za ka èkzisté pou fè an mo ki nèf. Davwè vokabilè kréyôl-la woulé anlo kon sa : olyé i té kréyé an mo nèf, i té ka sanblé dé mo pou fè an lôt (olyé i té anni pwan mo fwansé a). Kontèl "Kay poul" pou di "poulailler", "Dôktè tèt" pou di "psychiatre" kisasayésa...Jôdijou, non sèlman kréyôl-la pa ka kréyé mo nèf ankô mé i ka jis pèd sé tala i té kréyé a an tan lon tan:

  • "Poulayé" ka ranplasé "Kay poul".
  • "Sikyat" ka ranplasé "Dôktè tèt".

Ek kon dékréyolizasyon fonolojik la, kon nou fini wè a, ka woulé kantékant épi dékréyolizasyon vokabilè a, nou ké plis ni "Psikyat" ki "Sikyat".

D) SISTEM RETORIK LA.

Rétorik lanng-lan sé sikti a ki pli séré a, ki pli an fon an èk final di kont, nou pé di ki, pasé sentaks-la, sé li ki ka ba an lanng fidji'y, pèrsonalité'y, fôs li. Lè dé lanng frè èk sésé kon fwansé épi italyen, koté-a yo pli diféran an sé koté rétorik-la èk adan an lanng ki pa ta nou, sé sa ki pli rèd pou apwann èk pou manipilé. Rétorik-la sé mannyè-a éti lanng-lan ka dékoupé réyalité-a èk ka èsprimen'y. Dékoupaj-tala li-menm ka riflété mannyè wè chak pèp, mannyè wè ki akoumonslé (s'accumuler) dépi syèktan yo ka palé chak lanng. Rétorik-la sé tibwen archiv mannyè wè an pèp davwè andidan'y ou pé li tout soufwans pèp-tala sibi, tout trablati (péripétie) i pasé.

Prèmyé nivo rétorik an lanng sé sé pwovèb-la èk sa yo ka kriyé an fwansé "les expressions idiomatiques" kivédi modèl pawôl ki ou ka jwenn anni ki adan chak lang. Sé an nivo ki sipèrfisyèl men ki ni pôtalans li (importance). A nivo-tala tou, nou pé konstaté ki dékréyolizasyon-an ka woulé alaflouz pis nou pa ka djè tann moun ka di ankô:

  • "Fè an moun pwan lanmè sèvi gran savann".
  • "Soutiré an moun an vis".
  • "ba lari chenn".
  • "Manjé nanm 'a'w an salad". kisasayésa...

Sé èsprésyon-tala pôtalan (important) toubannman si nou lé mété doubout an jou an vré lanng litérè kréyôl. Sé yo ki ka ba lanng-lan koulè'y, bèlté'y, ganm li. Pou an matjè (écrivain), "fè an moun pwan lanmè sèvi gran savann" ni dis mil fwa plis valè ki "fè an moun dégèrpi" kon nou ka di jôdijou. Kidonk a nivo rétorik-la, ni an patjé travay pou fè pou sanblé sé divès pawôl idyomatik-la èk viré sèvi yo ki adan pawôl palé nou ki adan pawôl matjé nou. An bèl travay za fèt anlè sé pwovèb-la èk man ka rikoumandé zôt liv Pierre Pinalie a, "Dictionnaire des proverbes créoles"4 men ayen pôkô fèt pou sé èsprésyon-an menm si adan diksyonnè gwadloupéyen Hector Poullet èk Sylviane Telchid la5 , yo sanblé an bon enpé adan yo.

Dézyèm nivo rétorik-la pli an fon, pli séré : sé mannyè-a lanng kréyôl-la ka dékri an évènman ki pasé, ka èsprimen an bagay ki fèt. Sé sa sé lengwis-la ka kriyé "la sémantaxe" kivédi mannyè partikilyé ki chak lanng ni di pliyé sentaks li pou èsprimen sa ka fèt an lavi-a. Nou pé di ki sé lojik lanng-lan ki la èk fôk sav ki chak lanng-lan ni lojik li ki ta'y. Si ou mandé an kréyolopal fondôk rakonté'w an bagay ki pasé adan latouwonni'y (environnement), i ké ni an sèten mannyè dispozé sé èsplikasyon-an ki pé ké sanm lojik fwansé a pyès. Poblèm-la sé ki lékôl-la an fwansé lakay nou, ki kréyôl-la rété dèyè lapôt, kifè sé lojik fwansé a yo ka fouré nan kabèch nou dépi nou timanmay. Lojik kréyôl-la èk lojik fwansé a kay goumen andidan lèspri nou jistan, lakay an bon enpé adan nou, soutou sa ki fè létid, lojik fwansé a dékalé ta kréyôl-la. Kidonk nou ké kontinyé palé kréyôl men épi an rétorik ki fondalnatalman fwansé èk san nou sav, nou ké kontribyé a dérayé kréyôl-la plis ankô.

FINALDIKONT (Conclusion).

Kon nou ka wè, sé tout kô lanng kréyôl-la ki ka pwan fè adan dékréyolizasyon-an. Pa ni yon koté éti nou pé di ki i ka rézisté douvan kout tjôk lanng fwansé a èk si nou pa pengad, lang fwansé-a ké valé'y an mizi an mizi. Dayè, ni dé sèten moun oben dé sèten jounalis, lè yo ka palé, délè ou pa ka rivé sav si sé kréyôl oben si sé fwansé yo ka sèvi. Poblèm-la sé ki lè sitiyasyon-taa ka rivé, sé ki sé moun-tala lé palé kréyôl, ni lentansyon oben lanvi palé kréyôl. Kidonk sé pa lanng fwansé-a ki minasé Matnik oben Gwadloup kon yonndé moun sé voudré prétann men sé byen lanng kréyôl-la ki an danjé di disparèt. Travay-la nou ké ni pou fè a adan montray-tala, sé idantifyé sé diféran nivo dékréyolizasyon-an èk gadé-wè ki mannyè kou ké pé goumen kont yo lè nou ka palé adan lavi tou lé jou nou mé soutou lè nou ka palé adan an sitiyasyon ki fôwmèl (laradyo, adan sanblaj sendikal, adan légliz oben tanp, andidan lékôl oben linivèsité).

R. CONFIANT

1 Jean Bernabé, "Fondal-Natal", L'Harmattan,1983.
2 Daniel Dobat, "Le créole dans les radios-libres", Mémoire de DULCR, 1993.
3 Edouard Glissant, "Le discours antillais", Le Seuil, 1981.
4 Pierre Pinalie, "Dictionnaire des proverbes créoles", Désormeaux, 1994.
5 Hector Poullet et Sylviane Telchid, "Dictionnaire créole", Hachette, 1991
 

 
 
 

MONTRAY M. Raphaël Confiant

Bayalé.

Adan dènyé montray-la man fè a, zôt ka chonjé ki man palé zôt di zafè dékréyolizasyon-an ki ka dékalé bon dékalé kréyôl jôdijou-a. Avan nou vansé pli douvan adan dékatiyaj poblèm-tala, sa pôtalan (important) di jété an zyé anlè pawôl palé an kréyôl avan sé lanné 60-lan kivédi avan dékréyolizasyon-an koumansé pwan balan. Adan pawôl palé, fôk nou distendjé dé bagay:

  • Palé tou lé jou.
  • Palé fôwmalizé, pawôl ki ni kanman (style).

Sé dézyèm modèl palé-a ki ké entérésé nou jôdi-a.

1.) PAWOL KI NI KANMAN.

Kon zôt sav, lè nou ka palé bagay tou lé jou, sé pa menm mannyè palé a, sé menm sikti-a nou ka sèvi ki lè nou ka fè an plodari (discours) politik, lè nou ka fè an ti diskou adan an lannivèrsè oben lè nou ka résité an kont. Pou sé twa modèl pawôl tala, nou ka chaché an mannyè palé ki èspésyal, nou ka jwé anlè imaj, siparézon (comparaison), anlè métafô, anlè pwovèb kisasayésa... Ritm pawôl-la li-menm ka diféran di ta pawôl tou lé jou. Lè nou ka ègzaminen lansanm pawôl palé an pèp, nou pé wè ki ni an "continuum" ant pawôl nou pé kriyé plat épi pawôl ki ni istil, ki ni kanman, ki près litérè :

Kidonk sé sé kont-lan ki ni plis fôwmalizasyon adan lansanm pawôl an pèp èk sé antwopolôg-la ka ranjé ki kont ki pwovèb ki titim (devinette) ki chanté adan sa yo ka kriyé "litérati oral" èk ki man ké kriyé "majolay". Mo-tala ka vini di "Majolè" ki sé an mo an tan lontan moun té ka sèvi pou désiyen kontè-a. Majolay-la nou pé kriyé'y "oraliture" an fwansé davwè adan "litératture orale", ni an dékontwolay (contradiction) pis ayen pa matjé.

Majolay-la sé an sanblaj pawôl fôwmalizé, siktiré (structurer), ki ka sèvi an kanman partikilyé, ki lé èsprimen an bèlté (beauté) kivédi majolay-la sé an bagay ki artistik. Dabô pou yonn, nou ké gadé-wè oti majolay kréyôl-la sôti, apré nou ké mandé kô nou ki jan i ka woulé èk dékaté (fonctionner) andidan sosyété-a èk final di kont, nou ké dékatiyé wôl majolè-a.

2) CHOUS EK DEKATMAN MAJOLAY-LA.

Majolay kréyôl-la, soutou sé kont-lan, rich pasé rich fèt èk i ni plizyè chous davwè sé moun-lan ki mété'y doubout la sôti adan divès pèp èk divès kilti diféran. Fôk chonjé ki sé prèmyé kolon-an ki vini isiya, ki Matinik ki Gwadloup ki Laguiyàn ki Sen-Domenng, sé té dé moun lakanpay oben dé péchè, dé matlo kivédi laplipa adan yo pa té djè konnèt li èk ékri. Dayè, sé pa fwansé laréjyon Pari yo té ka palé men dyalèk réjyon yo kontèl "Poitou" oben "Normandie". Kivédi, an 17è syèk-la, éti kolonizasyon Lézantiy koumansé, sé blan-an mennen vini isiya an majolay fwansé ki té rich toubannman èk ki té konpozé épi chanté, pwovèb, kont. Pa bliyé ki dé sèten moun té kapab résité pa tjè "Le roman de Renard" nan lépôk-tala.
Kidonk, lè apré 1660, nèg Lafrik débatjé an mizi an mizi isiya èk ki lanng kréyôl-la koumansé siktiré kô'y adan kontak yo épi sé blan-an, nou ka wè ki yo tou, yo chayé vini an majolay ki té pétèt ankô pli démon-bobèch (extraordinaire) ki ta sé kolon-an. Pa té ni lékriti nan péyi Lafrik èk tout sé moun-lan té ka benyen, té voplé adan pawôl palé.

A) PAWOL LAFRIK.

Sé Afritjen-an té ni lakay yo dé modèl majolè diféran:

  • Sé "griots"-a ki té dé kalté istoryen di sé dinasti afritjen-an.
  • Sé badjolè-a ki té nenpôt moun ki té ni an don pou vréyé bèl blag, résité kont oben chanté.

Pawôl sé "griots"-a té ka woulé anni ki lajounen tandiki ta sé badjolè-a té ka woulé anni ki lannuit. Men adan bato èsklav-la, pa ni wa, pa ni "griots", pa ni machokèt (forgeron), pa ni goumè (guerrier) ankô. Sé anni èsklav ki ni nan zyé sé blan-an, sé anni nèg ki sé djoukannis-la (esclavagiste) té ka konsidéré kon an bann zannimo toubannman. Nou ka konpwann a lè-tala poutji sé "griots"-a anni disparèt blip èk poutji adan sé kont kréyôl-la, nou pa ka jwenn pa yon sèl non wa afritjen, pa yon sèl non tjèk réjyon Lafrik. Sèl pawôl-la ki rivé sirviv adan chouboulman-tala, sé té ta sé badjolè-a kidonk pawôl lannuit-la, an pawôl pou fè moun anmizé kôyo, pou fè moun ri gwo ri.

B) PAWOL-LA ADAN BITASYON-AN.

Adan bitasyon kann-lan, pawôl nèg-la toufé: i pa ni dwa palé. Sèl dwa'y sé djoubaké (travailler durement) san rété ba mèt li. Nou sav ki sé anni léswè nèg té ka rivé trapé an ti zizing tan pou pwan dé sou ripo èk pou wè kôyo, pou bokanté pawôl ant yo. Sé poutji majolay-la ka woulé nan mitan nwèsè gajé-a. Si an majolè fè tan résité an kont lè nwè atè, i ka tounen panyen an Matinik oben boutèy ann'Ayiti. Adan sé kaz èsklav-la, lwen di zyé mèt-la men anba lonviyaj li (surveillance), kont-lan ka woulé jik lè douvanjou rivé, soutou lè té ni an lavéyé lanmô. Sé zannimo Lafrik-la ka parèt, Konpè Tig, Konpè Lyon, Konpè Zanmba ki sé an léfan men yo pa tou sèl atjèman. Yo ka fè akoumenmen (cotôyer) épi Konpè Kolibri oben Konpè Lanmanten ki sé zannimo Lézantiy, zannimo karayib, épi Konpè Lous èk Konpè Rina (renard) ki sé zannimo éwopéyen. An mitan tout sé zannimo-tala, an mètpyès (personnage principal) ka aparèt : Misyé Li-Wa ki sé senbolizasyon mèt-la, kivédi bétjé-a, èk adan tout sé zannimo-tala, anni yon sèl ka rivé dépri kô'y, sé Konpè Lapen. Lapen sé nèg kréyôl-la, tala ki ka travay andidan kay bétjé-a èk ki ka tiré méprizasyon ba frè'y ki ka djoubaké adan sé pyès kann-lan. Lapen pa kapab imajinen pyès modèl libérasyon ba pèp li èk i ka désidé sové lapo'y tou sèl. Zafè tjou mèl ki pwan plon. Konplo nèg sé konplo chen. Lapen ka kouyonnen tout moun alantou'y : ki Misyé Li-Wa ki Konpè Zanba oben Konpè Milé ki sé lézôt kanmarad li a. Adan an sèten mannyè, i ka sanm "Gourpil" Léwôp-la oben "Leuk" Lafrik-la men yo, yo ka goumen ba tout kominoté-a, pa anni ki ba kô yo. Résitasyon sé kont-lan sé, ki atè Léwôp ki atè Lafrik, an mannyè di risoudé kominoté-a.

Kidonk larèl-konpôwtasyon (tradition) karayib, éwopéyen, afritjen migannen kôyo pou ba kont kréyôl-la èk filozofi èspésyal li kivédi an filozofi ki adapté a linivè bitasyon-an éti pa ni pyès posibilité pou èsklav-la di konsivwè an lôt lavi, sôf si i té mawon dan bwa. Ek nou sav ki mawonnaj-la, sé an solisyon ki endividyèl èk ki, pli souvan ki rarman, ka bout adan an chimenkoré (impasse).

3) MAJOLE-A.

Lajounen, majolè-a sé nenpôt kalté moun. Ayen pa ka distendjé'y di konpè koupè kann li, di konpè milétyé' oben arimè'y. Men lè zôt wè lannuit ka fè tan désann anlè latè, an latilyé pawôl ka anni tijé di gagann li (gosier) èk di bway li (entrailles) èk i ka dévidé kont anlè moun alé-pou-viré. Mannyè rakonté kont tala, sé anni adan péyi kréyôl ou ka jwenn li. I sitèlman rapid délè ki ou pa ka konpwann toutafètman sans sé pawôl-la, ou pa ka rivé suiv dékatman (déroulement) istwè-a. Dayè adan tradisyon-an, sé kontè-a ki pa ni lavwa klè a, sé yo moun ka konsidéré kon sé mapipi-a (fort, puissant). Sa ki étonan adan lavi an majolè sé ki i pa ka ni pyès mèt pou apwann li konté kont. Adan kilti kréyôl-la, sé vyé kontè-a pa ka sèvi sé jenn-lan pwofésè. Sé dépi tou piti, kontè-a pou alé nan vèy, kouté sé gran mèt-la èk ritjenn pawôl yo. Sa ka mandé an mémwè èstwôdinè èk an don pou vréyé pawôl monté-désann tou. Kivédi sé majolè-a sé dé moun ka woulé épi sigré (secret), yo ka pèsivwè pawôl yo kon an pawôl sigré, an pawôl ki yo trapé anbafèy, an mannyè séré. Sé poutji, pi souvan ki rarman, nou pé wè ki anlo kontè sé dé moun ki ka travay adan dé métyé ki ni sigré adan'y kon fonséyè (fossoyeur) oben tjenbwazè. Dayè, anpil moun ka konsivwè sé majolè-a kon dé boug ki konnèt tjenbwa, ki ni an pawôl tjenbwazèz anba lang yo. Majolè-a ka rèspèkté tradisyon-an kivédi i ka résité Konpè Lapen oben Ti Jan Lorizon men délè i ka tiré kont anba bonnèt li tou (il invente des contes). Byendélè, yo ka migannen kont yo épi dé sèten kont éti yo tann nan bouch dôt majolè padavwè, an tan lontan, té ni goumaj (rivalité) ant majolè an menm kartyé oben an menm komin. Nou pé di ki sé majolè-a té ka konstityé an sosyété sigré men ki té ni bon goumaj andian'y, éti chak moun té ka woulé ba kô'y. Sa lyanné épi sistèm djoukannyè-a (esclavagiste) éti nèg-la pa ka wè pyès posibilité libéré kô'y èk sèl mannyè pou i té trapé an dépri, sé té fè débouya tou sèl, fè débouya pa péché, menm si frè'w, manman'w oben yich ou té pé pwan fè. Kontè-a sé tibwen Konpè Lapen li-menm adan an sèten mannyè. Jôdijou, apré dépotjolay (destruction) sosyété bitasyon-an, nou ka wè ki moun pa ka djè konté kont ankô èk sé majolè-a sé près yo tout boug ki ni swasann-dis lanné an montan. Pétèt kont-lan rivé an bout li èk ki lékriti épi télévizyon pwan plas li nèt-é-pwôp. Ni dé moun èk dé krèymoun (association) ki ka chaché sové'y men yo pa ké janmen pé viré kréyé laliwonday-la (environnement) éti kont-lan èk majolè-a té alèz adan'y'lan. Pétèt majolè-a sé an boug an tan lontan ki ka sirviv adan sosyété jôdijou.

RAPHAEL CONFIANT

 
 
 

FAB KI MATJE AN KREYOL: FRANCOIS MARBOT (MATINIK, 1844), PAUL BAUDOT (GWADLOUP, 1860) EPI GEORGES SYLVAIN (AYITI, 1901)

BAYALE

Fab sé an kanman (genre) litérè ki trapé anpil siksé adan sé péyi kréyolopal-la dépi mitan 19è syèk-la. Nou pé di ki dépi François Marbot, an bétjé Matinik an 1844, pou rivé jik Monchoachi, an matjè jôdijou, ki pibliyé liv li nan sé lanné 80 ventjèm syèk-la, ni anlo moun ki sèvi fab pou ékri kréyôl. Poutji fab-la trapé otan siksé ? Ki valè litérè sé fab an kréyôl-la ni ? Es yo ka vouvè chimen ba an véritab litérati kréyolopal (créolophone), sé kèsyon nou ké pozé kô nou.

Men avan nou rivé la, fôk nou di dé mo kat pawôl asou sitiyasyon istorik èk kiltirèl sé koloni fwansé Lanmérik-la kivédi Sen-Domeng, Gwadloup, Matinik épi Laguiyàn. Man ja di zôt ki lè an moun ka matjé an tèks an kréyôl sé davwè i désidé fè’y, sé pa an jès ki natirèl pis moun-tala pa janmen apwann ékri kréyôl lékôl. Kivédi lè dé Bétjé kon Marbot oben Baudot ka sèvi kréyôl pasé yo sèvi fwansé, atitid yo ni an védi (signification) éti fôk nou chaché dékouvè.

I SITIYASYON SE KOLONI FWANSE-A NAN 19è SYEK-LA

Konmwa labolisyon ladjoukann (esclavage) fèt an 1848 kivédi près an bonmitan 19è syèk-la, sé pa an fasilité di di ki nou pé koupé syèk-tala an dé môso. Zôt ka chonjé, lè nou katjilé lôt kou-a anlè sé pwoklamasyon Napoléyon an, ki abo Lafwans té chaché konvenk nèg Lézantiy èk Laguiyàn ki i pa té lé rimété ladjoukann doubout - sé dayè pou sa Napoléyon siyen pwoklamasyon ki té matjé an kréyôl - sé nèg-la, atè Sen-Domeng èk Gwadloup té rifizé soumèt kôyo èk yo goumen san-manman kont sé kolonizatè-a. Erèz-di-bonnè, Sen-Domeng, abo sé Fwansé-a rivé pwan lèspri Tousen-Louvèti, Désalin, Pétyon èk dôt mèt-a-manyôk (chef) révolisyon-an, érisi dépotjolé (détruire) larmé fwansé-a èk lè 1 janvyé 1804 yo mété doubout primyé léta nèg asou latè, primyé répiblik lépôk modèn davwè an tan lontan, té za ni léta nèg pa koté Léjip. Malérèzman, Gwadloup èk Laguiyàn sé fwansé-a rivé genyen èk yo krazé gawoulé (révolte) sé djouk-la (esclave). Yo viré mété ladjoukann an mannyè pi rèd ankô ki avan Ranboulzay (Révolution) fwansé 1789 la té aboli’y. Man ka fè zôt chonjé ki tout tan ranboulzay fwansé-a té ka woulé, Matinik té anba lôpsyon (sous la domination) Langlitè. Lamenm lè yo wè Ranboulzay-la pété an Fwans, ki yo déchalboré (décapiter) Lwi 16, sé Bétjé kouri mansé sé Anglé-a soukou abo sé Anglé-a té lènmi Lafwans nan lépôk-tala.

Kidonk Napoléyon rimété ladjoukann adan sé péyi nou an men krèy sosyal (groupe) bétjé-a té pèdi konfyans adan pouvwè lamétwopôl-la. Yo té sav ki an Fwans té ni boug ki té kont sistèm ladjoukann-lan é ki sé boug-tala té érisé dérayé sistèm-tala an primyé kou. Kifè krèy sé Bétjé-a ripliyé kô’y anlè’y, asou pwôp valè’y, asou pwôp mannyè viv li é nou pé di ki zafè ékri an kréyôl la té an mannyè pou yo di montré diférans yo épi sé Blan-Fwans-lan, di matjé diférans yo pis sé liv kréyôl yo a, pèsonn pa té ké pé li yo an Fwans. Kidonk sé Bétjé ki té ka ékri an kréyôl ba dôt bétjé èk ba Milat èk Nèg tou ki té apwann li. Sé liv fab kréyôl-tala ka montré nou an primyé fidji lakréyolité ki sé an fidji blan, an kréyolité èsklavajis, réyaksyonnè. Dayè, an argiman sé Bétjé-a té ka sèvi anlo pou dékontwolé (contredire) sé abolisyonis-la, sé di yo kon sa ki yo pa té konnèt an patat di sitiyasyon Lézantiy, di mannyè viv kréyôl-la, kidonk simyé yo té otjipé di zafè an Fwans yo olyé migannen (se mêler) adan bagay ki pa té ka gadé yo.

Adan Charte culturelle créole (1982) ki krèy wouchach (groupe de recherches) GEREC la mété déwô, yo ka èsplitjé nou ki mannyè sé Bétjé-a toujou fè siyak, fè kôsyè, épi lang èk kilti kréyôl-la. Zôt ka chonjé ki, oprèmyé-koumansman, ant 1625 èk 1670-80, sé kolon blan-an té blijé viv kantékant épi sé Karayib-la èk sé Nèg-la, èk ki jan migannay (mélange) tala pwodui lang èk kilti kréyôl-la. Men lè 1685 pwan, ki sik kann-lan koumansé rapôté, yo pwan an tèks lwa, « Le Code Noir », ki ka matjé diférans yo épi sé nèg-la èk yo koumansé di ki yo sé fwansé. Apré sa, lè yo wè sé Fwansé-a aboli ladjoukann an 1793, yo koumansé ripliyé anlè kôyo é abo Napoléyon rimété ladjoukann, konfyans yo adan Lafwans té déchèpiyé (effriter). Itilizasyon kréyôl-la, man ka viré di’y, sé té an mannyè pou yo di montré ki yo té pèd konfyans. Charte (1982 : 15) GEREC la ka di kon sa:

« ...il est intéressant de noter que, précisément, au moment où les classes moyennes, dans une alliance avec les démocrates et les libéraux de la Métropole, renient le créole pour se précipiter vers une consommation effrénée des valeurs culturelles liées à la possession de la langue française, on assiste, chez les Békés, à une réinstallation psychologique dans le créole. »

II POUTJI SE KANMAN FAB-LA YO SEVI ?

Man ka raplé zôt ki, nan lèspri sé Bétjé-a, kréyôl-la sé pa té an lang doubout anlè pwa kô’y men an kalté patwa, an plis di sa an patwa nèg. Yo té bliyé ki gangan (ancêtre) yo té mété grenn sèl yo adan kannari-a pou pèmèt lang èk kilti kréyôl-la tijé (jaillir) déwô. An plis di sa, kréyôl pa té an lang matjé, i pa té ni tradisyon lékriti èk sé Bétjé-a, sèl modèl yo té konnèt, sé té modèl fwansé-a. Sa ka èsplitjé poutji yo pa chaché an kanman litérè orijinal, natif-natal, pou ékri sé tèks an kréyôl yo a. Dayè, sèl mannyè yo té ké pé dékouvè tjèk kanman litérè orijinal, sé si yo té pwofondé (se plonger) adan mès èk labitid sé nèg-la, bagay yo pa té pé fè pis nèg té djouk, nèg té moun ki té konsidéré kon bèt.

Kifè sé Bétjé-a chaché an kanman litérè éwopéyen ki té, nan lèspri yo, pli kolé épi pawôl-palé é yo désidé chwézi fab-la. Pou tout bon, lè ou ka gadé an fab, ou pé konpwann ki, dabô pou yonn, sé an ti poézi ba timanmay, ki sé pa an bagay séryé, sé pa an bagay ki rèd. Dayè, sé lè ou timanmay lékôl, yo ka apwann ou fab Esope oben fab Lafontaine.

2. 1 KI MOUN SE FABILIS BETJE-A TE YE ?

François Marbot, ki sé primé matjè (écrivain) ki vréyé douvan zafè ékri fab an kréyôl-la adan an liv yo ka kriyé Les Bambous, Fables de La Fontaine travesties en patois créole par un vieux commandeur (1946), enben, Marbot pa té an Bétjé ki té ni tè, ki té ka planté kann. Sé té an majistra kivédi pou lépôk-la an kalté grangrèk (intellectuel). Misyé té fonksyonnè Lafwans èk sa té an bagay ki té ra toubannman adan krèy sé Bétjé-a nan lépôk-tala pis près tout sé fonksyonnè-a té Bétjé-Fwans. An plis di sa, Marbot sé an boug ki vréyajé an déwô Matinik, ki té chèf Ladwàn Laréyinyon (dayè sé la lanmô baré’y èk yo téré’y). Kivédi Marbot té ni an nivo kilti, ki jiridik ki litérè, pli wo pasé konpè Bétjé’y èk i té pé jwé wôl mèt-a-pawôl (porte-parole) krèy sosyal bétjé-a. I té pé, adan sé fab li a, èsprimen fonntjè (sentiment) èk larèl-lidé (idéologie) sé Bétjé-a toupannan i té an mopun ki té ni chaj fè aplitjé lalwa sé Bétjé-Fwans-lan. An final di kont, nou pé di ki Marbot té an boug ki té ka viv an lalinman (frontière) dé mond : mond bétjé kréyôl-la èk mond bétjé-Fwans-la.

Kantapou Paul Baudot, ki sé an Bétjé Gwadloup, èk ki matjé fab li titak pli ta ki Marbot, pa koté sé lanné 1860, adan an liv yo ka kriyé Oeuvres créoles, sé pa an bétjé ka viv di travay latè non pli, sé pa an propriyétè bitasyon. I té notè adan lavil Bastè ki, an lépôk-tala, té pi gran, vil Gwadloup. Men man ka fè zôt chonjé ki krèy bétjé gwadloupéyen-an diféran di ta Matinik la pou plizyè rézon. Dabô pou yonn, pouvwè fwansé-a toujou fè préférans ba Bétjé Matinik, apré, Révolisyon fwansé-a dékalé sé Bétjé gwadloupéyen-an pis yo déchalboré anlo adan yo oben yo té oblijé foutélikan di Gwadloup pou sové lapo yo. Kifè lè Napoléyon ridoubout ladjoukann, Bétjé Gwadloup pa jen ritouvé fôs yo té ni avan. Dayè, anlo bitasyon yo, sé Bétjé matnitjé ki rachté yo èk yo touvé kôyo anba lôpsyon sé kouzen Matinik yo a. Kifè mantalité èk larèl-lidé Bétjé Gwadloup diféran di ta Matinik, i mwen rèd, i ni mwens méprizasyon ba Milat épi Nèg, èk sé poutji, lè ou ka fè an siparézon (comparaison) ant sé tèks Marbot a èk sé tèks Baudot a, nou ka dékouvè lamenm ki sé pa toutafètman menm lèspri-a.

Kidonk, nou pé di ki, atravè sé liv Marbot èk Baudot a, sé an konsyans bétjé ki ka tijé, sé fidji blan Lakréyolité ki ka parèt, men krèy Bétjé-a pa janmen érisi ni sifizanman kouraj pou pran désizyon kaskôd (rompre) épi Lafwans kon Bétjé Panyôl èk Bétjé Pôtidjé fè adan lèrèstan Lanmérik la. Kontèl (par exemple), adan an péyi kon Kiba, nan 19è syèk-la, ni an mouvman politik èk kiltirèl ki parèt, éti yo ka kriyé «El Criollismo» èk sé Bétjé Kiben ki téorizé’y. Larèl-lidé tala pèmèt sé Tjiben-an, ki bétjé ni nèg, goumen kont sé Panyôl-la èk fouté yo déwô di péyi-a.

III TIT LIV FRANCOIS MARBOT A

Tit liv François Marbot-a ka ba nou anchay lèsplikasyon asou sé kèsyon éti nou té pozé kô nou an okoumansman montray (cours) tala. Nou za di ki Marbot chwézi kanman litérè fab-la davwè i té sav i té ka sèvi an zouti lengwistik oral èk fab-la kolé bô pawôl palé. Ni tou zafè ki i té lé ba an mésaj senp èk klè, an mésaj ki nèg té pé konpwann tou. Abo nèg pa té sa li an 1846 pis yo té djouk, sé mèt bétjé-a té ni labitid sanblé yo délè pou li dé ti môso Labib ba yo. Kidonk nou pé toutafètman konsivwè ki yonndé mèt li sé fab Marbot a ba sé djouk yo a. Annou gadé tit liv-la pli opré : Les Bambous, fables de La Fontaine travesties en patois créole par un vieux commandeur. Mo «travesties» a ka ritjenn atansyon nou lamenm èk nou pé konpwann li adan twa sans diféran:

  • Yonn, an sans sémantik: Marbot ka « travèsti » sé fab La Fontaine la davwè si zôt wè i ka prété istwè yo, i ka mofwazé (modifier) an mannyè fondal-natal mésaj-la éti yo ka pôté a. Adan fab La Fontaine la yo ka kriyé Le loup et le chien, fab ki nou ké dékatiyé (analyser) pli douvan, nou ka wè ki la éti La Fontaine ka vréyé an mésaj diyité èk libèté douvan, sé okontrè an mésaj èsklavajis Marbot ka chaché transmèt.
  • Dé, an mésaj lengwistik: Marbot ka «travèsti » sé fab La Fontaine la an kréyôl davwè sa pa posib «tradui» an vré lang kon fwansé adan an patwa, an landg dômi-déwô kon kréyôl. Pou ou fè an tradiksyon, fôk sé dé lang-lan menm wotè, fôk yo ni menm valè, menm wototo (prestige). Adan lèspri Marbot, si zôt wè, i té matjé «tradui» adan tit liv li a, sé akwèdi i té dérèspèkté lang fwansé-a.
  • Twa, an mésaj litérè: Marbot ka enskri sé fab li a adan an tradisyon litérè fwansé yo ka kriyé «le bouffon» oben «le travestissement», tradisyon ki an matjè kon Scarron ka riprézanté toutafètman byen.

IV NARATE SE FAK KREYOLOPAL-LA

Lè nou ka jété zyé anlè tit sé liv fab-la, nou ka wè ki naratè sé fab-la sé pa janmen matjè-a li-menm:

  • pou Marbot, sé an vyé koumandè ki ka «travèsti » sé fab-la.
  • pou Georges Sylvain, éti tit liv li Fables de La Fontaine racontées par un montagnard haïtien, naratè-a sé an nèg ka viv lamontay.
  • pou Baudot, naratè-a pa ka parèt adan tit liv-la men i adan plizyè fab é sé Fondôk ki non’y, an boug komik, ki tanto labé tanto militè tanto nonm politik.

Adan an sèten sans, nou pé di ki davwè chak lè-a naratè sé fab-la sé dé nèg, sé té an mannyè pou sé fabilis bétjé-a di lyanné (lier) tèks yo épi sé kont kréyôl-la, épi majolay-la (oraliture). Si yo pa té fè sa, fab yo té ké antré toubannman adan tradisyon sé fab éwopéyen-an ki ka rimonté a an matjè Lagrès an tan lontan yo té ka kriyé Esope. Men, adan menm balan-an, fôk nou rikonnèt ki itilizasyon an naratè ki sé an vyé nèg fonfonn lakanpay, té an mannyè pou sé fabilis bétjé èk milat nou an di pwan an distans épi lang kréyôl-la ki, nan lépôk-tala, pèsonn pa ka konsidéré kon an vré lang. Man bliyé di zôt ki Sylvain, Ayisyen-an, sé pa té an Blan davwè ranboulzay ayisyen-an té fouté tout Blan an razyé. Misyé té an milat Pôtoprens men konpôwtasyon, larèl-lidé’y èk fonntjè’y ka rapwoché’y toutafètman di ta sé Bétjé nou an.

Dayè, sé matjè-tala pa pibliyé sé fab kréyôl yo a yo yonn : yo toujou mété an tradiksyon fwansé kolé bô yo. Kifè, fab kréyôl-la touvé i ankadré ant dé tèks fwansé, yonn ki sé tèks natif-natal La Fontaine la, lôt-la ki sé tradiksyon fab kréyôl-la. Ki pli bèl kontèl nou pé ni di dominasyon lang fwansé-a anlè lang kréyôl-la, di sa yo ka kriyé «diglosi litérè-a»?

Adan pwochen montray-la, nou ké dékatiyé an fab Marbot èk an fab Baudot pou nou konpwann èkzaktiman a ki sa yo ka korèsponn.

Raphaël CONFIANT

 
 
 

MATJE LANNG KREYOL-LA : PWOBLEM KI KA POZE EK MANNYE REZOUD YO

1. Bayalé.
2. Tras kréyôl-matjé an tan lontan.
3. Zafè diglosi-a.
4. Lojik lanng palé épi lojik lanng matjé.
5. Chwézi an sistèm lékriti.
6. Chwézi an larèl-langann (une norme).

1. Bayalé (introduction)

Nou za étidyé adan ki doukou (contexte) istorik lang kréyôl-la parèt kivédi ant 1625, lè Fwansé débatjé atè Sen-Kristôf épi 1670-80, lè sosyété bitasyon-an ka koumansé pwan balan’y. Nou wè tou ki atitid sé diféran krèy sosyal-la (groupe social) adôpté pa rapôt a kréyôl-la chak lè yo té ka vansé-monté anlè léchèl lakoloni-a : kivédi Blan rijété kréyôl lè yo tounen Bétjé pa koté 1680-85, Milat rijété kréyôl nan 19è syèk-la lè yo érisi trapé yonndé dwa politik, Nèg rijété’y apré ladjè 39-45, lè an krèy titjap (petite-bourgeoisie) nèg fè tan parèk, èk, final di kont, sé Zendyen ki rijété’y an dènyé pa koté sé lanné 70-la.

Men sa ki ka étonnen anpil sé ki, toupannan sé divès krêy sosyal-tala té ka tjébé an plodari (discours) pou esplitjé ki kréyôl pa bon, ki sé pa an lang, ki i fèt anni pou fè rigoladri èk jouré kisasayésa...(etc...), ni dé sèten moun adan yo ki té ka chaché mété kréyôl-la anlè an fèy papyé, ki té ka chaché matjé’y èk, kon nou ké wè talè, nou ni tras kréyôl matjé dépi 1653 kivédi a an lépôk éti lanng fwansé-a li-menm pôkô menm té inifyé, éti i pôkô menm té ni an lôtograf ki tout moun ka rikonnèt èk rèspèkté. Man ka apiyé anlè pwen-tala pou zôt gadé nan lèspri zôt ki menm mannyè kréyôl nèt adan an batzyé lè ou ka fè an siparézon (comparaison) épi sé lanng Léwôp-la, menm mannyè kréyôl vini matjé vit tou. Ou sé di ki adan listwè lang èk kilti kréyôl-la, tout bagay anni fèt an mannyè vitman-présé èk an mannyè tjôk-an-blôk. Si nou pa ka ritjenn laspé-tala, ni anlo bagay éti nou pa kay rivé konpwann adan dékatman (déroulement; développement) istorik lanng kréyôl-la.

2. Tras kréyôl matjé an tan lontan.

Prèmyé tas lang kréyôl-la nou ka jwenn sé adan an liv éti an labé té matjé an laten nan lanné 1653: non labé-tala sé té Pè Pelleprat èk tit liv li a sé té De insulis America. Déja pou yonn, sa ka rimété an bagay nan mémwè nou, sé ki nan lépôk-tala kivédi mitan 17è syèk-la, lanng-lan éti grangrèk (savants, intellectuels) ka sèvi pou matjé liv an Fwans, sé pa fwansé sé laten. Sa vré ki Montaigne, Descartes épi, pli ta, sé poèt «La Pléïade »-la té koumansé goumen ba fwansé mé fwansé pôkô té érisi sôti anba jouk laten. Dayè, jik nan bout 18è syèk-la, sé an laten sé filozôf fwansé-a té ka sèvi pou ékri liv yo èk lèkzanmen linivèsité an Fwans té an laten jik nan bout 19è syèk-la. Kivédi sé anni nan 20è syèk-la ki lanng fwansé-a touvé i mèt kô’y anlè téritwè fwansé-a. Kidonk sa pa sitèlman dwôl ki sé adan an liv matjé an laten ki nou ka bité asou prèmyé tras matjé lanng kréyôl-la. Tras-tala, mi li:

«Seigneur, toi bien savé que mon frère lui point mentir, point lui jurer, point dérober, point aller à femme d’autrui, point lui méchant. Pourquoi toi le voulé faire mourir?»

Silon Pè Pelleprat, sé nan bouch an jenn nèg Sen-Kristôf fraz-tala sôti. Nou ka wè isiya an prèmyé tjak (écueil) éti kréyôl matjé-a ké jwenn atravè tout listwè’y: sé moun-lan ki ka matjé’y’la, yo pa kréyolopal (créolophone) oben, lè yo kréyolopal, yo ka apartyenn a an krèy sosyal ki ka sèvi fwansé tou èk ki délè ka pito sèvi fwansé. Adan ka Pè Pelleprat, nou ka wè ki i «en position extra-ordonnée» adan léchèl bokantay-pawôl (communication) antiyé-a silon dékatiyaj (analyse) Jean Bernabé ka fè adan liv li, Fondal-Natal. «Extra-ordonnée» sa vé di ki Pè Pelleprat pa Antiyé, i pa kréyôl, ki i pa ka byen palé èk byen konpwann kréyôl é soutou, ki adan lèspri’y, kréyôl sé an défôwmasyon lanng fwansé-a, sé pa an lang ki doubout anlè pwa kô’y. Zôt plis ki sav ki lè nou ka tann an lang ki pa ta nou, menm lè i ka sanm ta nou, menm lè i tifanmi (apparenté) épi ta nou, nou ka ni difikilté a byen tann li èk a byen matjé’y. Kontèl (par exemple)si an Gwadloupéyen pa jenmen tann kréyôl matinitjé, menm si i sa ékri kréyôl li toutafètman byen, i ké ni yonndé difilté a ritranskri kréyôl matinitjé-a, magré sé dé kréyôl-la près ka sanm kon dé jimo. Tou sa pou di ki fraz-la éti Pè Pelleprat ka mété nan bouch jenn nèg Sen-Kristôf-la, sé dwèt pa té èkzaktiman fraz-la éti jenn nèg-la té pwononsé-a. Pelleprat ka ramennen fraz-tala a sa yo ké kriyé pli ta «le petit nègre» kivédi an mannyè palé ki ka mété tout vèb adan môd enfinitif-la èk ki ké sèvi anni ki pronon pèrsonèl konpléman. Kidonk fraz Pelleprat-a pa dwèt ka riflété mannyè nèg té ka palé an lépôk-la men i ka ba nou kanmenm an lidé asou sa. Avan Pelleprat, nou ka jwenn, an 1635, lakay Pè Breton, adan an liv éti tit li sé Relation de l’établissement des François, depuis 1635, en l’isle de la Martinique, an ti fraz tou kout éti an Karayib ka prononsé:

«Nous ça bon pour France, bon pour Caraïbe.»

Pétèt fraz-tala sé an tras di kalté langann-mitan (sabir) ki té parèt lè Fwansé vini trapé rilasyon étwèt épi Karayib nan koumansman 17è syèk-la. Kon zôt dwèt ka chonjé, listwè ritjwenn langann-mitan tala anlè non «le baragouin». Kon zôt sav tou, ni dé sèten langannis (linguistes) ki ka pansé ki baragwen-an sèvi fondas (base) ba lanng kréyôl-la. Pli ta, adan an liv ki té pibliyé an 1755, nou ka jwenn an kopi di an pwosé-vèrbal ki matjé an kréyôl asou aparisyon an nonm-pwéson pawô Woché Dyanman an 1671. Tit liv-tala sé Telliamed ou entretien d’un philosophe indien avec un missionnaire français sur la diminution de la mer èk moun-lan ki matjé’y’la sé Benoît de Maillet.

Kon zôt ka wè, nou pa ni anchay tras di lang kréyôl-la nan 17è syèk-la èk nan primyé lanmwatyé 18è-la mé sa nou ni a sifizan pou nou pé ni an lidé di sa kréyôl-la té yé nan lépôk-tala.

3. Zafè diglosi-a.

Kon yo dwèt montré zôt an sosyolengwistik, rilasyon éti kréyôl ka entrityenn épi fwansé adan sosyété nou, sé sa yo ka kriyé an rilasyon «diglosi». Lidé-tala sé an 1953, an langannis méritjen, Ferguson, mété’y déwô pou primyé fwa. Adan téori Ferguson, diglosi sé lè an sosyté ka sèvi dé lang ki tifanmi pou èsprimen yonn tou sa ki ofisyèl, ki ni wototo (prestige) èk soutou tou sa ki matjé, lôt-la pou èsprimen tou sa ki lavi tou lé jou, ki pawôl palé èk délè tou sa ki vyé-mès (vulgaire). Silon Ferguson, sé rilasyon diglosi-tala ou ka jwenn an péyi Lagrès ant grèk an tan lontan èk grêk jôdijou, adan sé péyi arab-la ant arab litérè èk arab dyalèktal èk ann’Ayiti, ant fwansé épi kréyôl. Apré Ferguson, ni tibwen dôt langannis èk sosyolangannis ki vini kritijé oben pôté amélyorasyon ba téori diglosi-a. Pi gwo kritik yo fè sé ki Ferguson té ka di ki tout bagay té ka woulé an mannyè nawflaw ant sé dé lang-lan pis chak adan yo té ni pwôp téritwè’y. Okontrès, jôdijou, tout moun ka rikonnèt ki rilasyon diglosi-a, non sèlman i pa létjè (stable) men ki an plis, i ni bon goumen adan’y. Kivédi chak sé lang-lan ka goumen pou pyété asou téritwè lôt-la pas kon tipawôl (proverbe) ka di «Dé mal krab pa ka viv adan an menm tou». Jean Bernabé ka kriyé sa «le principe d’exclusivité fonctionnelle» kivédi an menm sosyété pa ni bouzwen dé lang pou èsprimen réyalité-a, si listwè fè ki i ni dé lang, enben oblijéman, yonn di sé dé lang-lan pou disparèt. Adan sitiyasyon nou, sé fwansé-a ki, an mizi an mizi, ka voyé kréyôl-la alé pou i sa pwan plas li é nou ka wè, ki adan sé jenn jénérasyon manmay antiyé-a, pli souvan ki rarman, sé fwansé-a ki lanng-nennenn (langue maternelle) olyé sé kréyôl-la kon sa fèt pannan 3 syèk.

Sa ki ké entérésé mwen, sé pa sitèlman diglosi pawôl-palé men diglosi pawôl-matjé. Kivédi éfô chak sé lanng-lan ka fè, a nivo lékriti, yonn, fwansé-a, pou konsèvé pouvwè’y, lôt-la, kréyôl-la, pou vansé adan an sèktè éti i pa té pou antré pyès. Kon zôt sav, yonn di sé argiman-an éti yo toujou sèvi pou tiré méprizasyon ba kréyôl-la sé ki i sé an lanng ki moun pa ka matjé, an lanng ki pa ni lékriti é soutou an lang ki pé pa antré adan lojik lékriti-a. Sa vré ki konmwa kréyôl-la nèt anba zèl fwansé-a, i rété lontan san ni an sistèm lékriti ki ta’y é sa vré tou ki sèl modèl lékriti moun ki té lé matjé kréyôl té ni, sé té modèl fwansé-a. Sé pa an sitiyasyon ki dwôl pyès pis, si nou ka gadé fwansé-a li-menm, nou ka wè ki moun ki matjé fwansé an prèmyé, sé an laten yo té trapé lédikasyon yo. Zôt dwèt konnèt lèkzanp Montaigne-la : papa’y té ba’y an présèptè èk présèptè-tala té ni pou lôd di palé anni ki laten ba Montaigne. Tout lédikasyon Montaigne lè i té timanman, èk sa vré pou Rabelais tou, fèt épi lang laten-an, é magré sa, sé yo prèmyé ki vréyé lanng fwansé-a douvan. Rabelais ka jis mété adjendjen sa i ka kriyé « les Sorbonages » èk « les Sorbonicoles » kivédi boug ki té konpwann yo té two grangrèk pasé pèsonn padavwè yo té ka résité pa tjè, san menm konpwann yo byen, dé tèks an laten éti yo té apwann La Sorbonne. Diférans-lan épi kréyôl-la sé ki lanng fwansé-a té bénéfisyé di pal (appui) pouvwè politik-la:

  • an 1549, François 1é té pwan sa yo kriyé «L’édit de Villers-Cotterêt» té ka blijé lajistis sèvi épi lang fwansé-a.
  • an 1635, Kardinal Richèlyé, ki té primyé minis Lafwans, té kréyé Lakadémi fwansé.

Okontrè, kréyôl-la pa janmen trapé pyès pal pa koté pouvwè politik kolonyal-la èk, menm adan ka Ayiti, ki kaskôd (prendre son indépendance) épi Lafwans an 1804, sé mèt péyi-a té bouzwen konvenk sé Blan-an twôp ki yo té dé moun sivilizé pou yo té chwézi kréyôl kon lang nasyonal ayisyen. Zôt ka chonjé, ki Désalin èk lézôt boug-la ki mennen ranboulzay (révolution) ayisyen-an té bokanté non péyi-a (Sen-Doming vini Ayiti kivédi ansyen non péyi-a an lépôk sé Taino-a) èk yo té raché koulè blan-an adan drapo fwansé-a (kifè drapo ayisyen-an té wouj èk blé) mé yo pa té pé janbé larèl-la pou mété kréyôl-la nan plas fwansé-a magrési pyès adan sé ranboulzayè (révolutionnaire) ayisyen-an pa té konnèt palé fwansé.

Kidonk, diglosi pawôl-palé-a sé ki chak lè nou ka pwan plim nou pou ékri an bagay, lang-lan ki pli abityé épi lojik lékriti-a kivédi fwansé, sé li ki mèt-a-manyôk. Lè nou ka matjé kréyôl, ki nou lé ki nou pa lé, lékriti fwansé-a ka travay anbafèy adan lèspri nou èk anba plim nou. Diglosi pawôl-matjé lé di ki lékriti kréyôl-la pa lib, i pôkô lib davwè kréyôl ni anlo chimen pou bat avan i trapé sa nou ka kriyé an fwansé «souveraineté scripturale» li.

4. Lojik lanng palé épi lojik lanng matjé.

Dépi talè-a, man ka palé di an zafè « lojik lékriti ». Sa sa vé di ojis Enben, avan nou palé di sa, fôk nou rété an ti moman asou «lojik pawôl palé». Zôt ka chonjé ki adan montray-la man fè ba zôt la asou sé kont kréyôl-la, man té ka èsplitjé zôt ki majolé-a (le conteur), ki ka riprézanté pli bèl kontèl pawôl-palé nou pé pwan, kontè-a pa ka sèvi anni ki épi lanng-lan: i ka sèvi épi tout kô’y, épi bra’y, épi zyé’y, épi janm li. Kivédi lè ou ka palé, ou douvan moun-la éti ou ka palé ba’y’la èk ou pa ni bizwen èsplitjé dé sèten bagay pis jès li ka pèmèt ou di konpwann yo lamenm. Dayè, si zôt gadé byen, lè nou ka palé, lè nou ka bokanté pawôl, nou pa ka djè fè fraz ki konplé, nou ka fè môso fraz. Sé poutji adan pawôl palé pa ni anlo sa yo ka kriyé an fwansé « connecteurs logiques » èk «connecteurs argumentatifs». Pli souvan ki rarman, sé entonasyon moun-lan ki ka sèvi konèktè. An plis di sa, vokabilè-a nou ka sèvi a pa djè laj, okontrè sé an vokabilè ki pôv, ki étwèt, sôf si, kontèl adan an plodari politik, nou za paré sé fraz-la alavans nan tèt nou.

Lè nou ka lonviyé (scruter) lojik pawôl-matjé aprézan kivédi lékriti, nou ka wè ki lè an moun ka ékri, i tou sèl padavwè an mésaj ki ékri pa fèt pou yo risivwè’y lamenm, an mésaj ki ékri sé an mésaj ki diféré. Moun-lan ki pou risivwè’y’la pé li dèmen bomaten, adan an mwa, adan dis lanné oben adan dé mil lanné kon nou ka li Labib. Sitiyasyon-tala ka blijé moun-la ki ka matjé mésaj-la prévwè yonndé zouti ki ké pé pèmèt moun-lan ki ké risivwè’y’la di konpwann li an manny obidjoul (convenable). Fôk pa ni bagay ki pa klè adan an pawôl-matjé, sôf kon adan ka litérati, si mésaj-la sé pa ôbjèktif prensipal tèks-la. Kon nou ké wè pli ta, litérati sé sèl domèn lékriti éti nannan (contenu) mésaj-la ni mwen pôtalans (importance) ki kanman (forme) mésaj-la. Ki adan an artik jounal, ki adan an tèks médikal, ki adan an jijman tribinal, ki adan an notis pou fè an aparèy maché kisasayésa...sé nannan mésaj-la ki prèmyé douvan, menm si délè (èk sé ka lapiblisité), pé ni délè an ti djèz a nivo kanman-an. Kidonk lékriti ni pwôp lojik li ki diféran di ta pawôl-palé èk ni an mannyè di miziré diférans-lan ant sé dé lojik-la. Mwen ké apiyé asou dékatiyaj (analyse) an kréyolis alman yo ka kriyé Ralph Ludwig pou distendjé ant sa i ka kriyé an fwansé « agrégation » kivédi lojik pawôl-palé èk « intégration » kivédi lojik lékriti. (cf. tèks Ludwig-la an bout montray-la).
Sa nou pé di sé ki, pou alè lang kréyôl-la pôkô rivé janbé larèl-la ki ni ant sé dé modèl lojik-la padavwè sa pa sifizan di mété an lang palé asou an fèy papyé pou lamenm, adan an batzyé, i vini an lang matjé. Fôk konstwi lang matjé-a an mizi an mizi kivédi pliyé lang palé-a adan lojik lékriti-a èk, silon mwen, sé sé matjè-a (écrivains) ki, dabô pou yonn, pou fè djoubak (tâche importante).

5. Chwézi an sistèm lékriti.

Men avan nou koumansé chaché rézoud poblèm lojik lékriti-a, ni an prèmyé pwoblèm fôk touvé an solisyon ba’y sé poblèm sistèm grafik-la. Fôk pa nou konpwann ki sé an senp ti poblèm tèknik, okontrè silon grafi-a éti ou chwézi-a, ou ké batjé lanng-lan adan an larèl partikilyé ki ké, adan ka kréyôl-la, fè’y kaskôd épi fwansé-a oben mentyenn li anba lôpsyon (sous la domination) fwansé-a. Kon zôt sav, primyé sistèm grafik yo sèvi ba kréyôl sé an sistèm ka viré pwan ta fwansé-a é ki sé kréyolis-la ka kriyé sistèm étimolojik-la. Sa lé di ki nan tèt moun-lan ka matjé kréyôl-la, lang-tala sé pa an lang ki majè, ki i sé an patwa oben an dyalèk fwansé-a. Sé pouki sé moun-lan ki ka sèvi sistèm-tala ka chaché a tout fôs ki chous (origine) mo kréyôl-la adan fwansé-a avan yo ékri’y. Si sa flouz (facile) pou dé mo kontèl «tab », «chimiz» oben «solèy», sa ka vini rèd toubannman, près enposib dayè, lè ou lé matjé dé mo kontèl «makandja », «madjoumbé» oben «pentenng ». Sé poutji sistèm lékriti étimolojik-la pa lojik pis lôtograf fwansé-a li-menm, éti i ka imité a, pa an sistèm ki lojik. Kidonk kèsyon-an sé : ès nou andwa ripwodui adan kréyôl-la sé démélé-san-konpwann (aberration) lôtograf fwansé-a? Kontèl fwansé-a ni 15 mannyè diféran matjé son « O »-a (ault, aux, ot, o, oh, aux, aut kisasayésa...), ès nou ké viré mété sé diféran mannyè-tala adan lang kréyôl-la ? Si nou fè bagay-tala, sa vé di lamenm ki pou matjé kréyôl-la, fôk dabô pou yonn, ou konnèt lôtograf fwansé-a an mannyè zéwo fôt. Pou an péyi kon Ayiti, éti 90% sé 5 milyon abitan-an, pa ka palé fwansé, nou ka wè ki sa enposib chwézi chimen-tala, mé menm pou Matinik, Gwadloup èk Laguiyàn, sa té ké rèd, davwè sèvi menm lôtograf-la ba sé dé lang-lan té ké fè moun, soutou zélèv, konfonn koko épi zabriko, kivédi konfonn kréyôl épi fwansé. Sa té ké fè an sèl manjékochon nan tèt yo èk yo pa té ké sa ékri ni fwansé ni kréyôl an final di kont.

Kidonk si sé sistèm étimolojik-la éti sé primyé matjè-a sèvi dépi mitan 18è syèk-la pou rivé jik an bout 19è syèk-la, enben pa koté 1874, an péyi Laguiyàn, ni an grangrèk yo té ka kriyé Auguste de Saint-Quentin ki fè an étid asou gramè kréyôl-la é ki, pou primyé fwa, ka pwopozé an sistèm ki titak diféran di sistèm étimolojik pi a. Saint-Quentin ka pwopozé an bagay ki pli lojik : ékri sé mo-a ki ka sanm fwansé-a an mannyè étimolojik èk ékri sé mo-a ki pa ka sanm fwansé-a pyès an mannyè fonétik. Pwopozisyon-tala ka rèspèkté divèsité vokabilè kréyôl èk ka rikonnèt ki ni adan’y dé pawôl karayib, dé pawôl afritjen èk dé pawôl zendyen. Dayè, yonndé lanné apré, an 1885, an lôt Guiyanè, Alfred de Saint-Quentin, touvé i sèvi sistèm-tala pou ékri primyé woman an lang kréyôl ki janmen pibliyé, Atipa. Men magré sa, pwopozisyon Saint-Quentin an pa ka rézoud poblèm grafi kréyôl-la padavwè menm lè an mo ka vini di fwansé-a, i pé ni adan’y dé sèten fonèm ki pa ka èkzisté an fwansé. Kontèl « Djab » an kréyôl ka vini di « diable » an fwansé men nou ka byen wè ki fonèm palatal « dj » pa ka èkzisté an fwansé, sé pouki sé moun-lan ki té ka sèvi grafi étimolojik-la té pwan labitid matjé’y « diab », pwononsiyasyon éti pèsonn pa ka di an kréyôl. Kontèl-tala ka montré nou ki avan chaché pyès sistèm grafik ba kréyôl-la, falé té idantifyé sistèm fonolojik lang kréyôl-la é lè ou ka fè sa, ou ka wè ki i ni anlo bagay adan ki diféran di sistèm fonolojik fwansé é ki ka entèrdi nou sèvi lôtograf fwansé-a ba kréyôl-la san mofwazé’y (modifier).

Prèmyé sistèm grafik kréyôl ki ka fè fôs (s’appuyer) anlè sistèm fonolojik kréyôl-la, sé yonndé pastè méritjen ki mété’y doubout nan péyi Ayiti an lanné 1945. Zôt sav ki sé Méritjen-an té débatjé Ayiti èk té otjipé péyi-a an 1915 davwè yo té ka touvé ki té ni tibwen twôp gawoulé (révolte), twôp chouboulazj gouvèlman (coup d’état) an péyi-a. Konmva, adan lidé yo Lakarayib sé té lakou dèyè yo («backyard » ann’anglé), yo té ka èstimé ki si té ni twôp dézôd koté-tala, yo té andwa entèvyenn pou kalmé sitiyasyon-an. Men kon zôt sav, Méritjen sé anglé yo ka palé, kifè lè yo rivé an péyi-a, yo vwè lamenm ki sé kréyôl pèp-la té ka palé, pa fwansé, èk ki fwansé-a sé an tou piti ti krèy moun, sé gwotjap (bourgeois) ki té ka sèvi’y. Kidonk sôlda méritjen koumansé apwann palé kréyôl èk pastè méritjen ki té bizwen difizé rèlijyon alvantis oben témwen Jéyova yo, chaché an mannyè pou tradui liv rèlijyé yo an kréyôl. Sé dayè yo ki tradui Labib an kréyôl an prèmyé. Konmva yo pa té konnèt ni li ni ékri fwansé, sé pastè-tala apiyé kôyo asou A.P.I. (Alfabé fonétik entènasyonal) èk yo mété doubout an sistèm lékriti yo ka kriyé sistèm McConnell-Laubach (sé non sé dé pastè-a ki envanté’y’la ) ki yo koumansé sèvi toupatou, soutou adan aksyon évanjélizasyon yo. Sé gwotjal ayisyen-an, ki té kont otjipasyon méritjen-an an pawôl, rifizé sèvi sistèm lékriti-tala èk yo koumansé di ki « W » épi « K » sé dé lèt méritjen ki ka trayi rilasyon tifanmi ki ni ant kréyôl épi fwansé. Mé lè ladjè 39-45 rivé é péyi-a libéré, é soutou lè ladjè-tala bout, sé gwotjap ayisyen-an touvé yo douvan an bidim poblèm : ki mannyè dévlopé péyi-a san alfabétizé sé moun-lan ki ka viv adan’y’lan ? Dayè, sé sikté (structure) entènasyonal-la, kontèl Labank mondyal, té ka kondisyonnen pal-la yo té paré ba Ayiti a, a an politik alfabétizasyon anlè tout téritwè-a. Sé di la, apré François Duvalier ki mennen Ayiti di 1954 a 1986 é ki rifizé mété kréyôl-la lékôl, tibolonm-li, Jean-Claude, touvé i té oblijé légalizé kréyôl-la. Kidonk, adan konstitisyon-an, i fè mété kréyôl-la kon lang nasyonal péyi-a èk dézyèm lang ofisyèl bô fwansé-a. Sistèm fonolojik-la, ki dé langannis ayisyen té riwé, Faublas èk Pressoir, sé li ki konstitisyon-an té ka rikonnèt pré yonndé mofwazaj (transformation) ki dé langannis pli modèn kon Pierre Vernet té fè. Soutou, i pèmèt an réfôm lansèyman éti sé sis primyé lanné lékôl-la té anni ki an kréyôl. Bagay-tala ba grafi fonolojik-la an balan i pa té ké jenmen pran si sété matjè épi jounalis tou sèl ki té ka sèvi’y.

Atè Matinik, Gwadloup èk Laguiyàn, sé nan bout sé lanné 70-la ki sistèm fonolojik-la rivé enpozé kô’y. Sé Jean Bernabé èk krèy wouchach li (groupe de recherches) ki mété’y doubout é sa sistèm-tala ka pôté, sé ki i pa ka kontanté kô’y di transkri fonèm sèlman, i ka katjilé anlè sa yo ka kriyé an fwansé an « syntaxe graphique » kivédi anlè nécessité lyanné (lier) grafi kréyôl-la épi sentaks li padavwè yonn pé pa véritabman alé san lôt. An bèl kontèl an kréyôl matinitjé, sé:

  • Fanm kouyon an: la femme sotte.
  • Fanm kouyon-an: la femme du sot.

Si ou pa fè an dékatiyaj sentaksik, ou pé pa fè pyès diférans ant sé dé fraz-tala èk lè ou ka matjé yo, ou ka riské ki lèktè-a konfonn yo abo yo ni dé védi (sens) toutafètman diféran. Ni an kontèl ki pli komik an kréyôl gwadloupéyen:

  • Fè sa ou ka santi: fait ce que tu ressens.
  • Fès’a’w ka santi: tes fesses sentent.

Sé dé kontèl-tala ka démontré ki nou pé pa matjé kréyôl-la si nou ka apiyé anni anlè sé fonèm-la é si nou ka bliyé ki ni an rilasyon étwèt ant sé mo-a épi mannyè yo ka fonksyonnen andidan sé fraz-la. Dayè, mo ki yo yonn, ki tou sèl si zôt simyé, sa pa ka èkzisté sôf adan diksyonnè. Mo ka èkzisté anni adan fraz. Kidonk fôk zôt konnèt byen sentaks kréyôl-la avan zôt prétann konnèt matjé lanng kréyôl-la. Sé pa pas an moun sa matjé dé mo izolé ki i sa matjé lanng-lan.

6. Chwézi an larèl-langann (norme).

Adan sosyété antiyèz nou an, sèl larèl-langann ki toujou ni sé lang fwansé-a. Kréyôl-la toujou touvé kô’y adan an sitiyasyon éti i té toujou nèg-mawon, andéwô di mannyè palé sé mèt sosyété-a té ka pôté anlè. Sé poutji, pannan lontan, pa djè té ni diférans langann andidan kréyôl-la : sé apenn si ou té pé diféransyé kréyôl « milat »-la di kréyôl « bitako »-a oben kréyôl lavil-la di kréyôl fondôk lakanpay-la. Lè an lang krazé kon kréyôl, i pé pa wouvè zèl li èk dékaté divès langann diféran kon an lang ki lib ka fè. Kifè, lè moun vini pou matjé kréyôl, poblenm chézi an larèl-langann vini pozé kô’y. Ni dé pozisyon:

  • Yonn ki ka di konmkwa fôk chwézi mannyè palé sé moun-la ki ni lédikasyon-an, moun ki ay lékôl, moun ki ka palé fwansé tou.
  • An lôt ka di okontrè fôk chwézi mannyè palé sé vyénèg-la, mannyè palé-a ki pli lwen di lang fwansé-a. Sé sa Jean Bernabé téorizé anba non «la déviance maximale».

Annou gadé chak sé pozisyon-tala èk dékatiyé yo. Primyé-a ka apiyé anlè an réyalité listwè ka montré nou: près tout lang, lè yo vini lang ki matjé, sé larèl-langann sé moun éditjé-a yo chwézi. Adan listwè lang fwansé-a, nou ka wè sa an mannyè klè. An lépôk sé matjè «La Pléïade»-la kivédi Du Bellay èk Ronsard, an péryôd Montaigne èk Rabelais kivédi 16è syèk-la, lang fwansé-a anrichi kô’y épi anlo mo ki sôti adan tout sé dyalèk fwansé-a èk menm adan dôt lang kontèl «occitan». Men, lè 17è syèk-la pwan, Richelieu mété Lakadémi fwansé doubout an 1635 èk Malherbe rivé, i déklaré konmkwa «il faut dégasconner la langue française». Kivédi falé tiré tout mo ki pa té natifnatal Pari di lang fwansé-a: ki mo-a nôwman, ki i limouzen, ki i gaskon, falé té fouté’y an razyé pou rivé ni an lang fwansé ki pi. Sé di la larèl-langann fwansé-a vini an larèl-langann rèd toubannman, ki pa ka admèt pyès modèl zonnzolay (variation) èk sé kon sa sé divès pouvwè fwansé-a rivé enpozé toupatou atravè péyi-a pis menm an tan révolisyon fwansé-a, Labé Grégwa, ki té an boug ki té ka défann ras nèg-la, touvé sé li ki rèsponsab an rapô ki ka ôganizé dépotjolay (démentèlement) sé divès dyalèk fwansé-a èk sé lézôt lang-lan kon brèton oben bask.

Sé moun-lan ki ka di ki, pou kréyôl, fôk chwézi mannyè palé sé moun éditjé-a, ka pwopozé nou suiv chimen fwansé-a li-menm pwan. Men sa yo pa ka wè, sé ki lè fwansé-a pwan balan’y, laten-an té za an lang ki mô, an lang pèsonn pa té ka palé ankô adan lavi tou lé jou. Kifè fwansé-a pa té ka viv anba lôpsyon pyès dôt lang alô ki, okontrè, kréyôl-la anba lôpsyon fwansé-a toujou. Sé pa an lang ki lib di viv kô’y li yonn adan an nich ki ta’y. I blijé partajé nich tala épi an lôt lang ki dis fwa pli mapipi (puissante) ki’y. Dézyenm tjak (écueil), sé ki dépi sé lanné 60-la, près tout moun konnèt palé fwansé èk lè yo ka prété an mo adan fwansé-a, yo pa ka mofwazé’y (transformer) ankô, yo pa ka kréyolizé’y. Sé sa yo kriyé « dékréyolizasyon » èk sé an bagay ki ka minasé divini lang kréyôl-la. Kidonk nou pé mandé nou ès nou pa ka tjwé kréyôl-la lè nou ka chwézi an larèl-langann ki two kolé bô fwansé-a. Es olyé kaskôd (rompre) épi dominasyon fwansé-a, nou pa ka viré ba’y plis fôs?

Dézyenm chimen, sé tala ki ka di fôk chwézi larèl-langann-lan ki pli lwen ki lang fwansé-a pou pèmèt kréyôl mentyenn libèté’y. Men sa lé di tou ki ou ka apiyé anlè kréyôl moun ki faya (illettré), moun ki pa sa ni li ni ékri, moun ki pa bastilyé (cultivé). Sa vré ki nou pa ni kontèl adan listwè di an pèp ki chwézi larèl-langann sé madjendjen-an pou fè liv ouben pou fè lékôl men an menm tan-an, fôk nou sav ki konmva nésans kréyôl-la pa ka sanm ta sé lézôt lang-lan, évolisyon’y pa blijé suiv menm chimen ki yo. Sa GEREC èk sé moun-lan ki chwézi « déviance maximale »-la ka pwopozé sé di apiyé anlè mannyè palé sé vyénèg-la men, adan menm balan-an, di alé pli douvan, di kréyé monèf (néologisme). Kivédi ou ka miganné bagay lontan (du passé) èk bagay dèmen, ou ka migannen yè, jôdi épi dimen. Sé pa an atitid paséyis, an atitid ki ajounou douvan vyénèg épi douvan an tan matjidanten (passé reculé). Adan menm balan-an, fôk viré sèvi mo an tan lontan-an kon «majolé» (conteur) èk kréyé adan menm balan-an, an monèf kon «majolay» (oraliture).

Sé litérati kréyôl-la ki ké di kilès chimen ki pli bon. Sa nou pé konstaté asou sé ven dènyé lanné-a, sé ki sé plito dézyenm chimen-an, ta GEREC-la, yo ka sèvi.

R. CONFIANT
 
 
 
 
logo