|
|
|
|
Dissertation créole 2 |
Document disponible en pdf
(101 KB)
|
par Raphaël CONFIANT |
|
|
MONTRAY M. Raphaël CONFIANT
BAYALE (Introduction)
Jôdijou, lanng kréyôl-la sôti adan nich-la
i té ni labitid viv la, kivédi bitasyon-an, pou fè
siwawa tibwen toupatou : adan jounal, adan radyo èk télévizyon,
adan lékôl kisasayésa...(etc...). Mofwaz-tala
(transformation) fèt lè sistèm bitasyon-an,
ki woulé pannan apochan dé syèk é dimi,
koumansé pati tjou pou tèt, pa koté sé
lanné 6o-lan. Men nou pé konsivwè ki dépi
apré labolisyon ladjoukann (esclavage) nan lanné
1848, dépi nèg koumansé alé lékôl
èk apwann lanng fwansé-a, dépi an bon enpé
adan yo koumansé ladjé travay latè-a pou désann
nan bouk èk an vil, kréyôl koumansé sibi
yonndé zôy. Sé dépotjolay konmès
sik kann-lan, zafè lizin èk distilri té ka
fèmen an mizi an mizi, ki ba fénomèn-tala balan.
Kon zôt sav, sa pa vé di ki té janmen ni an
lalinman (frontière) klè, an lalinman rèd-mato
ant kréyôl épi fwansé, menm an lépôk-la
éti nèg pa té konnèt palé fwansé.
Ki Matinik ki Gwadloup ki Ayiti toujou viv adan an sitiyasyon diglosi
éti kréyôl épi fwansé, magré
yo sé dé systèm lengwistik ki diféran,
toujou menyen yonn a lôt, toujou migannen yonn a lôt.
Sé poutji Jean Bernabé, adan «Fondal-Natal»1
ka esptijé nou ki sitiyasyon an éti nou yé
a ni 4 nivo ki lyanné (relier) dé pou dé:
- Fwansé hototo / Fwansé kréyolizé.
- Kréyôl fondôk / Kréyôl fwansizé.
Bernabé ka montré tou ki fôk pa kwè
ki ou pé jwenn kréyôl fondôk-tala adan
tjèk fonfonn lakanpay (kontèl Môn-dé-Zès)
oben adan tjèk krèy (classe) sosyal partikilyé
kon sé ouvriyé agrikôl-la oben sé moun-lan
ka viv adan sé kartyé pôv lavil-la kontèl
Volga-Plaj oben Bwasa. I ka distendjé dé modèl
kréyôl fondôk:
yonn ki réyèl, ki dé sèten moun ka sèvi
pou di vré adan lavi tou lé jou yo épi yonn
ki nou pé konstwi, ki nou pé machoké (forger)
lè nou sanblé tout éléman fondôk
éti nou jwenn lè nou ka fè an wouchach (recherche).
Sé sa i ka kriyé an fwansé «le basilecte
effectif" èk «le basilecte théorique».
Poblèm-la jôdijou sé ki "basilecte
effectif"-tala ka ritrési jou apré jou èk
ki kréyôl fwansizé-a ka laji adan menm balan-an.
Sé sa nou pé kriyé «dékréyolizasyon»
kivédi lanng kréyôl-la pa ka anni disparèt
blip, i pa ka anni mô fwèt kon sa rivé dé
sèten lanng men i ka déchèpiyé (s'effriter)
piti a piti, san menm nou, sé kréyolopal-la (créolophones),
nou rann kô nou kont di sa. Nou konpwann sé kréyôl
nou ka palé toujou, pannan tan-an sé an kalté
langaj tjôlôlô (édulcoré)
ki pa ni kréyôl ni fwansé. Zôt ni ka kouté
nenpôt ki radyo lib ki ka sèvi kréyôl
pou wè lamenm ki près tout plodari (discours)
sé jounalis yo a ka tjenbé ka benyen adan lélékou-tala
(confusion). Mi yonndé kontèl (exemple)
éti nou rilévé adan plizyé radyo diféran:
- «Lé kadav des chiens ka pit sur l'autoroute.»
- «Man ka enskri kômwen en faux kont examen
de la situation an ou fini fè a.»
- «Fôk nou réyini la commission paritaire
pou nou pé diskité des salaires.»
Man ka rikoumandé zôt li an mémwè DULCR
éti Daniel Dobat2 fè anlè
sé poblèm-tala atravè dékatiyaj (analyse)
jounal palé dé radyo kréyolopal Matinik, RLDM
èk Radyo Apal.
DEKREYOLIZASYON-AN.
Lè nou ka gadé lanmannyè moun ka palé
kréyôl atjèman, nou andwa konstaté ki
lanng-lan, abo i laji téritwè bokantaj-pawôl
li (registre communicatif) èk mèyè
davwè i laji'y, ka pwan fè a 4 nivo diféran.
A. Nivo fonolojik-la.
Sistèm fonolojik-la toujou té ni 2 dékatman:
yonn ki étwèt èk yonn ki laj. Sé sa
an kréyolis gwadloupéyen yo ka kriyé Guy Hazaël-Massieux
kriyé an fwansé: "Le système
minimaliste" et "Le système
maximaliste". Primyé-a sé tala
sé tala ki ka woulé adan kréyôl fondôk-la;
dézyèm-la sé tala ki ka woulé adan kréyôl
fwansizé a. Man lé fè an ti parantèz
pou fè zôt chonjé ki lè nou ka di ki
lanng kréyôl té toujou méprizé
oben rijété, sa pa toutafètman vré.
Ni an modèl palé kréyôl, ki nou pé
kriyé "kréyôl milat" oben "créole
de salon" éti krèy sosyal titjap-la (petite-bourgoise)
té ka sèvi èk ki pa té otan anchyen
ki kréyôl fondôk-la. A nivo fonolojik, nou pé
di konmkwa kréyôl milat tala ka sèvi "système
maximaliste"-la èk mak-la ki pli vizib la pou sa
rikonnèt sistèm tala sé itilizasyon sa nou
pé kriyé an fwansé "les voyelles arrondies
du français". Kontèl:
- eu : "an zeu".
- u : "an chumiz".
Mé dékréyolizasyon fonolojik jôdijou-a
ka alé pli lwen ankô ki itlizasyon sé vwayèl-tala
ki, man ka apiyé anlè pwen-tala, toujou èkzisté
an kréyôl, adan kréyôl milat la an tou
lé ka. Si nou ka jété an zyé vitman-présé
anlè kréyôl Matinik-la, ki sa nou ka wè:
-
Nazalizasyon-an ni tandans ka disparèt:
"fimé" olyé di "fimen", "pwagné"
olyé di "ponyen", "pannyé"
olyé di "panyen" kisasayésa...
-
Sé fonèm palatal-la ka disparèt
tou: "débanké" olyé di "débantjé",
"blagé" olyé di "bladjé",
"gérizon" olyé di "djérizon"
kisasayésa...
- Sèmi-vwayèl "w"-a ka ladjé plizanpli
pou "r": "larmé" olyé di "lawmé",
"Firmen" olyé di "Fiwmen" kisasayésa...
Dayè, ba sé jenn manmay jôdijou-a, sé
kalté mannyè pwononsé tala ka parèt
yo bagay an tan lontan oben bagay vyé nèg. Si nou
kontinyé pli douvan adan dékatiyaj (analyse)
nou an, nou ka jwenn 2 tjak (problème) ki pli grav
ankô:
- Lè kréyôl-la ka prété an
mo adan lanng fwansé-a, i près pa ka kréyolizé
mo-tala ankô kon sa té ka fèt lontan. Kontèl
nou ké tann : "Jôj fini achté an ôwdinateur"
olyé di "Jôj fini achté an ôwdinatè".
- Dé sèten mo éti kréyôl-la
té prété adan fwansé a dépi
nanninannan (il y a fort longtemps) ka viré pwan
kanman (forme) fwansé yo. Kontèl "Panyen"
ka rivini a "Pannyé" oben délè
"Panyé", "Ponyèt" ka rivini
a "Pwagné" kisasayésa...
An final di kont, nou pé di ki sé tout sistèm
fonolojik kréyôl fondôk-la ki ka déchèpiyé
an mizi an mizi.
B) Sistèm Sentaksik-la.
Dézyèm sikti (structure) lanng kréyôl-la
ki koumansé atatjé an mannyè rèd la,
sé ta sentaks-la. Zôt tout sav ki sentaks an lang sé
poto-mitan lanng-lan, sé larèldo'y (colonne vertébrale)
pis sé gras a li ki lanng-lan ka rivé siktiré
sé fraz-la. Lengwis ki dékatiyé kréyôl-la
toujou rikonnèt ki sentaks li sé bagay kréyôl-la
ni ki pli diféran di fwansé. Jis ni dé sèten,
pa koté Ayiti, ki prétann (men nou sav jôdijou
ki sa pa vré) ki kréyôl-la sé an lanng
ki ni an sentaks afritjen épi an vokabilè fwansé.
An réyalité, anlo bagay yo té konpwann ki té
afritjen ka ritouvé kôyo adan sé dyalèk
fwansé an tan lontan, sé dyalèk-la ki pèmèt
lanng kréyôl-la tijé kon dyalèk Normandi,
Poitou, Charente, Anjou kisasayésa... Kon nou sav, près
tout sé primyé kolon fwansé a té sôti
adan sé pwovens lwès Lafwans lan nan 17è syèk-la.
Menm mannyè pou fonoloji-a, toujou té ni an "syntaxe
minimaliste" èk an "syntaxe maximaliste"
ki ka korèsponn yonn a kréyôl fondôk-la,
lôt-la a kréyôl fwansizé a. Men jôdijou,
lè nou ka jété an zyé anlè lang-lan
éti moun ka palé a, nou ka bité anlè
dé kontèl kon sa:
- Sé kay-la ki té achté par tonton
mwen an.
- Fôk i péyé mwen jounen de travay
mwen.
- Man ka kwè que i pati yè oswè.
- Sé rimèd-la ranbousé par Lasékirité.
Nou pé ké katjilé anlè chak sé
fraz-tala jôdi-a men annou gadé primyé-a. Nou
ka konstaté ki kréyôl modèn-la ka adôpté
sa yo ka kriyé an fwansé "le passif agentif"
kivédi an sikti gramatikal ki pa janmen woulé adan
lang-lan, ki an kréyôl fondôk-la ki an kréyôl
fwansizé a. Ni pasif an kréyôl men pa ni "passif
agentif" pyès toubannman. Sa man lé fè
zôt konpwann sé ki kréyôl fwansizé
a ja près dépasé kivédi modèl
kréyôl-la nou ni jodijou-a sé an migannay ki
ka chouboulé (renverser) masonn sentaks kréyôl-la
menm. Asou zafè pasif-talaz, man ka rikoumandé zôt
li "Fondal-Natal", liv Jean Bernabé
a, paj 386 pou 4O3.
C) VOKABILE-A.
Lè moun ki pa konnèt lengwistik ka palé asou
dékréyolizasyon, primyé bagay èk délè
sèl bagay yo ka rilévé, sé ki vokabilè
kréyôl fondôk-la ka disparèt. Yo ka di'w
kontèl "An tan mwen, nou té ka di "kabann",
jôdi-a yo ka di "li". Pou tout bon, vokabilè
kréyôl fondôk-la té lyanné épi
travay bitasyon-an. Kréyôl-la té kapab èsprimen
tout bizwen bokantaj-pawôl ki té ni andidan bitasyon-an
kifè vokabilè travay latè, travay masonnri,
travay machokèt (forgeron) kisasayésa...rich
toubannman. Poblèm-la sé ki épi déchèpiyaj
(effritement) sistèm bitasyon-an, sé pawôl-tala
touvé yo initil. Pawôl lyanné épi travay
an pèp ka fè. Lè pèp-tala sispann fè
an modèl travay, vokabilè travay tala ka disparèt
oben sé adan liv tou sèl ou ka jwenn li. Malè
pou nou, kréyôl-la pôkô an lanng matjé
èk anchay pawôl kon sa anni disparèt nèt-é-pwôp.
Dézyèm tjak-la, sé ki konmva sosyété
Matinik épi Gwadloup pa touvé pyès sistèm
rékolonmik (économique) pou ranplasé
ta bitasyon-an kon Edouard Glissant ka èsplitjé'y
an mannyè klè adan "Le discours antillais"3
, nou pa ka djè fabritjé ayen ankô. Tou sa nou
ni anba lanmen nou, près tou sa nou ka manjé, sé
bagay ki sôti andéwô sé péyi nou
an èk nou ka anni pwan vokabilè andéwô-a
pou palé di yo. Lanng-lan pa ka envanté mo nèf
pou èsprimen sé nouvo réyalité tala
oben i pa ka kolé dé mo ki za ka èkzisté
pou fè an mo ki nèf. Davwè vokabilè
kréyôl-la woulé anlo kon sa : olyé i
té kréyé an mo nèf, i té ka sanblé
dé mo pou fè an lôt (olyé i té
anni pwan mo fwansé a). Kontèl "Kay poul"
pou di "poulailler", "Dôktè
tèt" pou di "psychiatre" kisasayésa...Jôdijou,
non sèlman kréyôl-la pa ka kréyé
mo nèf ankô mé i ka jis pèd sé
tala i té kréyé a an tan lon tan:
- "Poulayé" ka ranplasé "Kay poul".
- "Sikyat" ka ranplasé "Dôktè
tèt".
Ek kon dékréyolizasyon fonolojik la, kon nou fini
wè a, ka woulé kantékant épi dékréyolizasyon
vokabilè a, nou ké plis ni "Psikyat" ki
"Sikyat".
D) SISTEM RETORIK LA.
Rétorik lanng-lan sé sikti a ki pli séré
a, ki pli an fon an èk final di kont, nou pé di ki,
pasé sentaks-la, sé li ki ka ba an lanng fidji'y,
pèrsonalité'y, fôs li. Lè dé lanng
frè èk sésé kon fwansé épi
italyen, koté-a yo pli diféran an sé koté
rétorik-la èk adan an lanng ki pa ta nou, sé
sa ki pli rèd pou apwann èk pou manipilé. Rétorik-la
sé mannyè-a éti lanng-lan ka dékoupé
réyalité-a èk ka èsprimen'y. Dékoupaj-tala
li-menm ka riflété mannyè wè chak pèp,
mannyè wè ki akoumonslé (s'accumuler)
dépi syèktan yo ka palé chak lanng. Rétorik-la
sé tibwen archiv mannyè wè an pèp davwè
andidan'y ou pé li tout soufwans pèp-tala sibi, tout
trablati (péripétie) i pasé.
Prèmyé nivo rétorik an lanng sé sé
pwovèb-la èk sa yo ka kriyé an fwansé
"les expressions idiomatiques" kivédi
modèl pawôl ki ou ka jwenn anni ki adan chak lang.
Sé an nivo ki sipèrfisyèl men ki ni pôtalans
li (importance). A nivo-tala tou, nou pé konstaté
ki dékréyolizasyon-an ka woulé alaflouz pis
nou pa ka djè tann moun ka di ankô:
- "Fè an moun pwan lanmè sèvi gran
savann".
- "Soutiré an moun an vis".
- "ba lari chenn".
- "Manjé nanm 'a'w an salad". kisasayésa...
Sé èsprésyon-tala pôtalan (important)
toubannman si nou lé mété doubout an jou an
vré lanng litérè kréyôl. Sé
yo ki ka ba lanng-lan koulè'y, bèlté'y, ganm
li. Pou an matjè (écrivain), "fè
an moun pwan lanmè sèvi gran savann" ni dis mil
fwa plis valè ki "fè an moun dégèrpi"
kon nou ka di jôdijou. Kidonk a nivo rétorik-la, ni
an patjé travay pou fè pou sanblé sé
divès pawôl idyomatik-la èk viré sèvi
yo ki adan pawôl palé nou ki adan pawôl matjé
nou. An bèl travay za fèt anlè sé pwovèb-la
èk man ka rikoumandé zôt liv Pierre Pinalie
a, "Dictionnaire des proverbes créoles"4
men ayen pôkô fèt pou sé èsprésyon-an
menm si adan diksyonnè gwadloupéyen Hector Poullet
èk Sylviane Telchid la5 , yo
sanblé an bon enpé adan yo.
Dézyèm nivo rétorik-la pli an fon, pli séré
: sé mannyè-a lanng kréyôl-la ka dékri
an évènman ki pasé, ka èsprimen an bagay
ki fèt. Sé sa sé lengwis-la ka kriyé
"la sémantaxe" kivédi mannyè
partikilyé ki chak lanng ni di pliyé sentaks li pou
èsprimen sa ka fèt an lavi-a. Nou pé di ki
sé lojik lanng-lan ki la èk fôk sav ki chak
lanng-lan ni lojik li ki ta'y. Si ou mandé an kréyolopal
fondôk rakonté'w an bagay ki pasé adan latouwonni'y
(environnement), i ké ni an sèten mannyè
dispozé sé èsplikasyon-an ki pé ké
sanm lojik fwansé a pyès. Poblèm-la sé
ki lékôl-la an fwansé lakay nou, ki kréyôl-la
rété dèyè lapôt, kifè sé
lojik fwansé a yo ka fouré nan kabèch nou dépi
nou timanmay. Lojik kréyôl-la èk lojik fwansé
a kay goumen andidan lèspri nou jistan, lakay an bon enpé
adan nou, soutou sa ki fè létid, lojik fwansé
a dékalé ta kréyôl-la. Kidonk nou ké
kontinyé palé kréyôl men épi an
rétorik ki fondalnatalman fwansé èk san nou
sav, nou ké kontribyé a dérayé kréyôl-la
plis ankô.
FINALDIKONT (Conclusion).
Kon nou ka wè, sé tout kô lanng kréyôl-la
ki ka pwan fè adan dékréyolizasyon-an. Pa ni
yon koté éti nou pé di ki i ka rézisté
douvan kout tjôk lanng fwansé a èk si nou pa
pengad, lang fwansé-a ké valé'y an mizi an
mizi. Dayè, ni dé sèten moun oben dé
sèten jounalis, lè yo ka palé, délè
ou pa ka rivé sav si sé kréyôl oben si
sé fwansé yo ka sèvi. Poblèm-la sé
ki lè sitiyasyon-taa ka rivé, sé ki sé
moun-tala lé palé kréyôl, ni lentansyon
oben lanvi palé kréyôl. Kidonk sé pa
lanng fwansé-a ki minasé Matnik oben Gwadloup kon
yonndé moun sé voudré prétann men sé
byen lanng kréyôl-la ki an danjé di disparèt.
Travay-la nou ké ni pou fè a adan montray-tala, sé
idantifyé sé diféran nivo dékréyolizasyon-an
èk gadé-wè ki mannyè kou ké pé
goumen kont yo lè nou ka palé adan lavi tou lé
jou nou mé soutou lè nou ka palé adan an sitiyasyon
ki fôwmèl (laradyo, adan sanblaj sendikal, adan légliz
oben tanp, andidan lékôl oben linivèsité).
R. CONFIANT
1 Jean Bernabé, "Fondal-Natal",
L'Harmattan,1983.
2 Daniel Dobat, "Le créole
dans les radios-libres", Mémoire de DULCR, 1993.
3 Edouard Glissant, "Le discours
antillais", Le Seuil, 1981.
4 Pierre Pinalie, "Dictionnaire
des proverbes créoles", Désormeaux, 1994.
5 Hector Poullet et Sylviane Telchid,
"Dictionnaire créole", Hachette, 1991
|
|
MONTRAY M. Raphaël
Confiant
Bayalé.
Adan dènyé montray-la man fè a, zôt
ka chonjé ki man palé zôt di zafè dékréyolizasyon-an
ki ka dékalé bon dékalé kréyôl
jôdijou-a. Avan nou vansé pli douvan adan dékatiyaj
poblèm-tala, sa pôtalan (important) di jété
an zyé anlè pawôl palé an kréyôl
avan sé lanné 60-lan kivédi avan dékréyolizasyon-an
koumansé pwan balan. Adan pawôl palé, fôk
nou distendjé dé bagay:
- Palé tou lé jou.
- Palé fôwmalizé, pawôl ki ni kanman
(style).
Sé dézyèm modèl palé-a ki ké
entérésé nou jôdi-a.
1.) PAWOL KI NI KANMAN.
Kon zôt sav, lè nou ka palé bagay tou lé
jou, sé pa menm mannyè palé a, sé menm
sikti-a nou ka sèvi ki lè nou ka fè an plodari
(discours) politik, lè nou ka fè an ti diskou
adan an lannivèrsè oben lè nou ka résité
an kont. Pou sé twa modèl pawôl tala, nou ka
chaché an mannyè palé ki èspésyal,
nou ka jwé anlè imaj, siparézon (comparaison),
anlè métafô, anlè pwovèb kisasayésa...
Ritm pawôl-la li-menm ka diféran di ta pawôl
tou lé jou. Lè nou ka ègzaminen lansanm pawôl
palé an pèp, nou pé wè ki ni an "continuum"
ant pawôl nou pé kriyé plat épi pawôl
ki ni istil, ki ni kanman, ki près litérè :
Kidonk sé sé kont-lan ki ni plis fôwmalizasyon
adan lansanm pawôl an pèp èk sé antwopolôg-la
ka ranjé ki kont ki pwovèb ki titim (devinette)
ki chanté adan sa yo ka kriyé "litérati
oral" èk ki man ké kriyé "majolay".
Mo-tala ka vini di "Majolè" ki sé an mo
an tan lontan moun té ka sèvi pou désiyen kontè-a.
Majolay-la nou pé kriyé'y "oraliture"
an fwansé davwè adan "litératture
orale", ni an dékontwolay (contradiction)
pis ayen pa matjé.
Majolay-la sé an sanblaj pawôl fôwmalizé,
siktiré (structurer), ki ka sèvi an kanman
partikilyé, ki lé èsprimen an bèlté
(beauté) kivédi majolay-la sé an bagay
ki artistik. Dabô pou yonn, nou ké gadé-wè
oti majolay kréyôl-la sôti, apré nou ké
mandé kô nou ki jan i ka woulé èk dékaté
(fonctionner) andidan sosyété-a èk
final di kont, nou ké dékatiyé wôl majolè-a.
2) CHOUS EK DEKATMAN MAJOLAY-LA.
Majolay kréyôl-la, soutou sé kont-lan, rich
pasé rich fèt èk i ni plizyè chous davwè
sé moun-lan ki mété'y doubout la sôti
adan divès pèp èk divès kilti diféran.
Fôk chonjé ki sé prèmyé kolon-an
ki vini isiya, ki Matinik ki Gwadloup ki Laguiyàn ki Sen-Domenng,
sé té dé moun lakanpay oben dé péchè,
dé matlo kivédi laplipa adan yo pa té djè
konnèt li èk ékri. Dayè, sé pa
fwansé laréjyon Pari yo té ka palé men
dyalèk réjyon yo kontèl "Poitou"
oben "Normandie". Kivédi, an 17è
syèk-la, éti kolonizasyon Lézantiy koumansé,
sé blan-an mennen vini isiya an majolay fwansé ki
té rich toubannman èk ki té konpozé
épi chanté, pwovèb, kont. Pa bliyé ki
dé sèten moun té kapab résité
pa tjè "Le roman de Renard" nan lépôk-tala.
Kidonk, lè apré 1660, nèg Lafrik débatjé
an mizi an mizi isiya èk ki lanng kréyôl-la
koumansé siktiré kô'y adan kontak yo épi
sé blan-an, nou ka wè ki yo tou, yo chayé vini
an majolay ki té pétèt ankô pli démon-bobèch
(extraordinaire) ki ta sé kolon-an. Pa té
ni lékriti nan péyi Lafrik èk tout sé
moun-lan té ka benyen, té voplé adan pawôl
palé.
A) PAWOL LAFRIK.
Sé Afritjen-an té ni lakay yo dé modèl
majolè diféran:
- Sé "griots"-a ki té dé
kalté istoryen di sé dinasti afritjen-an.
- Sé badjolè-a ki té nenpôt moun ki
té ni an don pou vréyé bèl blag, résité
kont oben chanté.
Pawôl sé "griots"-a té
ka woulé anni ki lajounen tandiki ta sé badjolè-a
té ka woulé anni ki lannuit. Men adan bato èsklav-la,
pa ni wa, pa ni "griots", pa ni machokèt (forgeron),
pa ni goumè (guerrier) ankô. Sé anni
èsklav ki ni nan zyé sé blan-an, sé
anni nèg ki sé djoukannis-la (esclavagiste)
té ka konsidéré kon an bann zannimo toubannman.
Nou ka konpwann a lè-tala poutji sé "griots"-a
anni disparèt blip èk poutji adan sé kont kréyôl-la,
nou pa ka jwenn pa yon sèl non wa afritjen, pa yon sèl
non tjèk réjyon Lafrik. Sèl pawôl-la
ki rivé sirviv adan chouboulman-tala, sé té
ta sé badjolè-a kidonk pawôl lannuit-la, an
pawôl pou fè moun anmizé kôyo, pou fè
moun ri gwo ri.
B) PAWOL-LA ADAN BITASYON-AN.
Adan bitasyon kann-lan, pawôl nèg-la toufé:
i pa ni dwa palé. Sèl dwa'y sé djoubaké
(travailler durement) san rété ba mèt
li. Nou sav ki sé anni léswè nèg té
ka rivé trapé an ti zizing tan pou pwan dé
sou ripo èk pou wè kôyo, pou bokanté
pawôl ant yo. Sé poutji majolay-la ka woulé
nan mitan nwèsè gajé-a. Si an majolè
fè tan résité an kont lè nwè
atè, i ka tounen panyen an Matinik oben boutèy ann'Ayiti.
Adan sé kaz èsklav-la, lwen di zyé mèt-la
men anba lonviyaj li (surveillance), kont-lan ka woulé
jik lè douvanjou rivé, soutou lè té
ni an lavéyé lanmô. Sé zannimo Lafrik-la
ka parèt, Konpè Tig, Konpè Lyon, Konpè
Zanmba ki sé an léfan men yo pa tou sèl atjèman.
Yo ka fè akoumenmen (cotôyer) épi Konpè
Kolibri oben Konpè Lanmanten ki sé zannimo Lézantiy,
zannimo karayib, épi Konpè Lous èk Konpè
Rina (renard) ki sé zannimo éwopéyen.
An mitan tout sé zannimo-tala, an mètpyès (personnage
principal) ka aparèt : Misyé Li-Wa ki sé
senbolizasyon mèt-la, kivédi bétjé-a,
èk adan tout sé zannimo-tala, anni yon sèl
ka rivé dépri kô'y, sé Konpè Lapen.
Lapen sé nèg kréyôl-la, tala ki ka travay
andidan kay bétjé-a èk ki ka tiré méprizasyon
ba frè'y ki ka djoubaké adan sé pyès
kann-lan. Lapen pa kapab imajinen pyès modèl libérasyon
ba pèp li èk i ka désidé sové
lapo'y tou sèl. Zafè tjou mèl ki pwan plon.
Konplo nèg sé konplo chen. Lapen ka kouyonnen tout
moun alantou'y : ki Misyé Li-Wa ki Konpè Zanba oben
Konpè Milé ki sé lézôt kanmarad
li a. Adan an sèten mannyè, i ka sanm "Gourpil"
Léwôp-la oben "Leuk" Lafrik-la men
yo, yo ka goumen ba tout kominoté-a, pa anni ki ba kô
yo. Résitasyon sé kont-lan sé, ki atè
Léwôp ki atè Lafrik, an mannyè di risoudé
kominoté-a.
Kidonk larèl-konpôwtasyon (tradition) karayib,
éwopéyen, afritjen migannen kôyo pou ba kont
kréyôl-la èk filozofi èspésyal
li kivédi an filozofi ki adapté a linivè bitasyon-an
éti pa ni pyès posibilité pou èsklav-la
di konsivwè an lôt lavi, sôf si i té mawon
dan bwa. Ek nou sav ki mawonnaj-la, sé an solisyon ki endividyèl
èk ki, pli souvan ki rarman, ka bout adan an chimenkoré
(impasse).
3) MAJOLE-A.
Lajounen, majolè-a sé nenpôt kalté
moun. Ayen pa ka distendjé'y di konpè koupè
kann li, di konpè milétyé' oben arimè'y.
Men lè zôt wè lannuit ka fè tan désann
anlè latè, an latilyé pawôl ka anni tijé
di gagann li (gosier) èk di bway li (entrailles)
èk i ka dévidé kont anlè moun alé-pou-viré.
Mannyè rakonté kont tala, sé anni adan péyi
kréyôl ou ka jwenn li. I sitèlman rapid délè
ki ou pa ka konpwann toutafètman sans sé pawôl-la,
ou pa ka rivé suiv dékatman (déroulement)
istwè-a. Dayè adan tradisyon-an, sé kontè-a
ki pa ni lavwa klè a, sé yo moun ka konsidéré
kon sé mapipi-a (fort, puissant). Sa ki étonan
adan lavi an majolè sé ki i pa ka ni pyès mèt
pou apwann li konté kont. Adan kilti kréyôl-la,
sé vyé kontè-a pa ka sèvi sé
jenn-lan pwofésè. Sé dépi tou piti,
kontè-a pou alé nan vèy, kouté sé
gran mèt-la èk ritjenn pawôl yo. Sa ka mandé
an mémwè èstwôdinè èk an
don pou vréyé pawôl monté-désann
tou. Kivédi sé majolè-a sé dé
moun ka woulé épi sigré (secret),
yo ka pèsivwè pawôl yo kon an pawôl sigré,
an pawôl ki yo trapé anbafèy, an mannyè
séré. Sé poutji, pi souvan ki rarman, nou pé
wè ki anlo kontè sé dé moun ki ka travay
adan dé métyé ki ni sigré adan'y kon
fonséyè (fossoyeur) oben tjenbwazè.
Dayè, anpil moun ka konsivwè sé majolè-a
kon dé boug ki konnèt tjenbwa, ki ni an pawôl
tjenbwazèz anba lang yo. Majolè-a ka rèspèkté
tradisyon-an kivédi i ka résité Konpè
Lapen oben Ti Jan Lorizon men délè i ka tiré
kont anba bonnèt li tou (il invente des contes).
Byendélè, yo ka migannen kont yo épi dé
sèten kont éti yo tann nan bouch dôt majolè
padavwè, an tan lontan, té ni goumaj (rivalité)
ant majolè an menm kartyé oben an menm komin. Nou
pé di ki sé majolè-a té ka konstityé
an sosyété sigré men ki té ni bon goumaj
andian'y, éti chak moun té ka woulé ba kô'y.
Sa lyanné épi sistèm djoukannyè-a (esclavagiste)
éti nèg-la pa ka wè pyès posibilité
libéré kô'y èk sèl mannyè
pou i té trapé an dépri, sé té
fè débouya tou sèl, fè débouya
pa péché, menm si frè'w, manman'w oben yich
ou té pé pwan fè. Kontè-a sé
tibwen Konpè Lapen li-menm adan an sèten mannyè.
Jôdijou, apré dépotjolay (destruction)
sosyété bitasyon-an, nou ka wè ki moun pa ka
djè konté kont ankô èk sé majolè-a
sé près yo tout boug ki ni swasann-dis lanné
an montan. Pétèt kont-lan rivé an bout li èk
ki lékriti épi télévizyon pwan plas
li nèt-é-pwôp. Ni dé moun èk dé
krèymoun (association) ki ka chaché sové'y
men yo pa ké janmen pé viré kréyé
laliwonday-la (environnement) éti kont-lan èk
majolè-a té alèz adan'y'lan. Pétèt
majolè-a sé an boug an tan lontan ki ka sirviv adan
sosyété jôdijou.
RAPHAEL CONFIANT
|
|
FAB KI MATJE AN KREYOL:
FRANCOIS MARBOT (MATINIK, 1844), PAUL BAUDOT (GWADLOUP, 1860) EPI
GEORGES SYLVAIN (AYITI, 1901)
BAYALE
Fab sé an kanman (genre) litérè
ki trapé anpil siksé adan sé péyi kréyolopal-la
dépi mitan 19è syèk-la. Nou pé di ki
dépi François Marbot, an bétjé Matinik
an 1844, pou rivé jik Monchoachi, an matjè jôdijou,
ki pibliyé liv li nan sé lanné 80 ventjèm
syèk-la, ni anlo moun ki sèvi fab pou ékri
kréyôl. Poutji fab-la trapé otan siksé
? Ki valè litérè sé fab an kréyôl-la
ni ? Es yo ka vouvè chimen ba an véritab litérati
kréyolopal (créolophone),
sé kèsyon nou ké pozé kô nou.
Men avan nou rivé la, fôk nou di dé mo kat
pawôl asou sitiyasyon istorik èk kiltirèl sé
koloni fwansé Lanmérik-la kivédi Sen-Domeng,
Gwadloup, Matinik épi Laguiyàn. Man ja di zôt
ki lè an moun ka matjé an tèks an kréyôl
sé davwè i désidé fè’y,
sé pa an jès ki natirèl pis moun-tala pa janmen
apwann ékri kréyôl lékôl. Kivédi
lè dé Bétjé kon Marbot oben Baudot ka
sèvi kréyôl pasé yo sèvi fwansé,
atitid yo ni an védi (signification)
éti fôk nou chaché dékouvè.
I SITIYASYON SE KOLONI FWANSE-A NAN 19è SYEK-LA
Konmwa labolisyon ladjoukann (esclavage)
fèt an 1848 kivédi près an bonmitan 19è
syèk-la, sé pa an fasilité di di ki nou pé
koupé syèk-tala an dé môso. Zôt
ka chonjé, lè nou katjilé lôt kou-a anlè
sé pwoklamasyon Napoléyon an, ki abo Lafwans té
chaché konvenk nèg Lézantiy èk Laguiyàn
ki i pa té lé rimété ladjoukann doubout
- sé dayè pou sa Napoléyon siyen pwoklamasyon
ki té matjé an kréyôl - sé nèg-la,
atè Sen-Domeng èk Gwadloup té rifizé
soumèt kôyo èk yo goumen san-manman kont sé
kolonizatè-a. Erèz-di-bonnè, Sen-Domeng, abo
sé Fwansé-a rivé pwan lèspri Tousen-Louvèti,
Désalin, Pétyon èk dôt mèt-a-manyôk
(chef) révolisyon-an, érisi dépotjolé
(détruire) larmé fwansé-a èk
lè 1 janvyé 1804 yo mété doubout primyé
léta nèg asou latè, primyé répiblik
lépôk modèn davwè an tan lontan, té
za ni léta nèg pa koté Léjip. Malérèzman,
Gwadloup èk Laguiyàn sé fwansé-a rivé
genyen èk yo krazé gawoulé
(révolte) sé djouk-la (esclave).
Yo viré mété ladjoukann an mannyè pi
rèd ankô ki avan Ranboulzay (Révolution)
fwansé 1789 la té aboli’y. Man ka fè
zôt chonjé ki tout tan ranboulzay fwansé-a té
ka woulé, Matinik té anba lôpsyon
(sous la domination) Langlitè. Lamenm lè
yo wè Ranboulzay-la pété an Fwans, ki yo déchalboré
(décapiter) Lwi 16, sé Bétjé
kouri mansé sé Anglé-a soukou abo sé
Anglé-a té lènmi Lafwans nan lépôk-tala.
Kidonk Napoléyon rimété ladjoukann adan sé
péyi nou an men krèy sosyal (groupe)
bétjé-a té pèdi konfyans adan pouvwè
lamétwopôl-la. Yo té sav ki an Fwans té
ni boug ki té kont sistèm ladjoukann-lan é
ki sé boug-tala té érisé dérayé
sistèm-tala an primyé kou. Kifè krèy
sé Bétjé-a ripliyé kô’y
anlè’y, asou pwôp valè’y, asou pwôp
mannyè viv li é nou pé di ki zafè ékri
an kréyôl la té an mannyè pou yo di montré
diférans yo épi sé Blan-Fwans-lan, di matjé
diférans yo pis sé liv kréyôl yo a, pèsonn
pa té ké pé li yo an Fwans. Kidonk sé
Bétjé ki té ka ékri an kréyôl
ba dôt bétjé èk ba Milat èk Nèg
tou ki té apwann li. Sé liv fab kréyôl-tala
ka montré nou an primyé fidji lakréyolité
ki sé an fidji blan, an kréyolité èsklavajis,
réyaksyonnè. Dayè, an argiman sé Bétjé-a
té ka sèvi anlo pou dékontwolé
(contredire) sé abolisyonis-la, sé di yo
kon sa ki yo pa té konnèt an patat di sitiyasyon Lézantiy,
di mannyè viv kréyôl-la, kidonk simyé
yo té otjipé di zafè an Fwans yo olyé
migannen (se mêler) adan bagay ki
pa té ka gadé yo.
Adan Charte culturelle créole (1982) ki
krèy wouchach (groupe de recherches)
GEREC la mété déwô, yo ka èsplitjé
nou ki mannyè sé Bétjé-a toujou fè
siyak, fè kôsyè, épi lang èk kilti
kréyôl-la. Zôt ka chonjé ki, oprèmyé-koumansman,
ant 1625 èk 1670-80, sé kolon blan-an té blijé
viv kantékant épi sé Karayib-la èk sé
Nèg-la, èk ki jan migannay (mélange)
tala pwodui lang èk kilti kréyôl-la. Men lè
1685 pwan, ki sik kann-lan koumansé rapôté,
yo pwan an tèks lwa, « Le Code Noir », ki ka
matjé diférans yo épi sé nèg-la
èk yo koumansé di ki yo sé fwansé. Apré
sa, lè yo wè sé Fwansé-a aboli ladjoukann
an 1793, yo koumansé ripliyé anlè kôyo
é abo Napoléyon rimété ladjoukann, konfyans
yo adan Lafwans té déchèpiyé
(effriter). Itilizasyon kréyôl-la, man ka
viré di’y, sé té an mannyè pou
yo di montré ki yo té pèd konfyans. Charte
(1982 : 15) GEREC la ka di kon sa:
« ...il est intéressant de noter que, précisément,
au moment où les classes moyennes, dans une alliance avec
les démocrates et les libéraux de la Métropole,
renient le créole pour se précipiter vers une consommation
effrénée des valeurs culturelles liées à
la possession de la langue française, on assiste, chez
les Békés, à une réinstallation
psychologique dans le créole. »
II POUTJI SE KANMAN FAB-LA YO SEVI ?
Man ka raplé zôt ki, nan lèspri sé
Bétjé-a, kréyôl-la sé pa té
an lang doubout anlè pwa kô’y men an kalté
patwa, an plis di sa an patwa nèg. Yo té bliyé
ki gangan (ancêtre) yo té
mété grenn sèl yo adan kannari-a pou pèmèt
lang èk kilti kréyôl-la tijé
(jaillir) déwô. An plis di sa, kréyôl
pa té an lang matjé, i pa té ni tradisyon lékriti
èk sé Bétjé-a, sèl modèl
yo té konnèt, sé té modèl fwansé-a.
Sa ka èsplitjé poutji yo pa chaché an kanman
litérè orijinal, natif-natal, pou ékri sé
tèks an kréyôl yo a. Dayè, sèl
mannyè yo té ké pé dékouvè
tjèk kanman litérè orijinal, sé si yo
té pwofondé (se plonger)
adan mès èk labitid sé nèg-la, bagay
yo pa té pé fè pis nèg té djouk,
nèg té moun ki té konsidéré kon
bèt.
Kifè sé Bétjé-a chaché an kanman
litérè éwopéyen ki té, nan lèspri
yo, pli kolé épi pawôl-palé é
yo désidé chwézi fab-la. Pou tout bon, lè
ou ka gadé an fab, ou pé konpwann ki, dabô pou
yonn, sé an ti poézi ba timanmay, ki sé pa
an bagay séryé, sé pa an bagay ki rèd.
Dayè, sé lè ou timanmay lékôl,
yo ka apwann ou fab Esope oben fab Lafontaine.
2. 1 KI MOUN SE FABILIS BETJE-A TE YE ?
François Marbot, ki sé primé matjè
(écrivain) ki vréyé douvan zafè
ékri fab an kréyôl-la adan an liv yo ka kriyé
Les Bambous, Fables de La Fontaine travesties en patois créole
par un vieux commandeur (1946), enben, Marbot pa té
an Bétjé ki té ni tè, ki té ka
planté kann. Sé té an majistra kivédi
pou lépôk-la an kalté grangrèk
(intellectuel). Misyé té fonksyonnè
Lafwans èk sa té an bagay ki té ra toubannman
adan krèy sé Bétjé-a nan lépôk-tala
pis près tout sé fonksyonnè-a té Bétjé-Fwans.
An plis di sa, Marbot sé an boug ki vréyajé
an déwô Matinik, ki té chèf Ladwàn
Laréyinyon (dayè sé la lanmô baré’y
èk yo téré’y). Kivédi Marbot té
ni an nivo kilti, ki jiridik ki litérè, pli wo pasé
konpè Bétjé’y èk i té pé
jwé wôl mèt-a-pawôl (porte-parole)
krèy sosyal bétjé-a. I té pé,
adan sé fab li a, èsprimen fonntjè
(sentiment) èk larèl-lidé
(idéologie) sé Bétjé-a toupannan
i té an mopun ki té ni chaj fè aplitjé
lalwa sé Bétjé-Fwans-lan. An final di kont,
nou pé di ki Marbot té an boug ki té ka viv
an lalinman (frontière) dé
mond : mond bétjé kréyôl-la èk
mond bétjé-Fwans-la.
Kantapou Paul Baudot, ki sé an Bétjé Gwadloup,
èk ki matjé fab li titak pli ta ki Marbot, pa koté
sé lanné 1860, adan an liv yo ka kriyé Oeuvres
créoles, sé pa an bétjé ka viv
di travay latè non pli, sé pa an propriyétè
bitasyon. I té notè adan lavil Bastè ki, an
lépôk-tala, té pi gran, vil Gwadloup. Men man
ka fè zôt chonjé ki krèy bétjé
gwadloupéyen-an diféran di ta Matinik la pou plizyè
rézon. Dabô pou yonn, pouvwè fwansé-a
toujou fè préférans ba Bétjé
Matinik, apré, Révolisyon fwansé-a dékalé
sé Bétjé gwadloupéyen-an pis yo déchalboré
anlo adan yo oben yo té oblijé foutélikan di
Gwadloup pou sové lapo yo. Kifè lè Napoléyon
ridoubout ladjoukann, Bétjé Gwadloup pa jen ritouvé
fôs yo té ni avan. Dayè, anlo bitasyon yo, sé
Bétjé matnitjé ki rachté yo èk
yo touvé kôyo anba lôpsyon sé kouzen Matinik
yo a. Kifè mantalité èk larèl-lidé
Bétjé Gwadloup diféran di ta Matinik, i mwen
rèd, i ni mwens méprizasyon ba Milat épi Nèg,
èk sé poutji, lè ou ka fè an siparézon
(comparaison) ant sé tèks Marbot a èk
sé tèks Baudot a, nou ka dékouvè lamenm
ki sé pa toutafètman menm lèspri-a.
Kidonk, nou pé di ki, atravè sé liv Marbot
èk Baudot a, sé an konsyans bétjé ki
ka tijé, sé fidji blan Lakréyolité ki
ka parèt, men krèy Bétjé-a pa janmen
érisi ni sifizanman kouraj pou pran désizyon kaskôd
(rompre) épi Lafwans kon Bétjé Panyôl
èk Bétjé Pôtidjé fè adan
lèrèstan Lanmérik la. Kontèl
(par exemple), adan an péyi kon Kiba, nan 19è
syèk-la, ni an mouvman politik èk kiltirèl
ki parèt, éti yo ka kriyé «El Criollismo»
èk sé Bétjé Kiben ki téorizé’y.
Larèl-lidé tala pèmèt sé Tjiben-an,
ki bétjé ni nèg, goumen kont sé Panyôl-la
èk fouté yo déwô di péyi-a.
III TIT LIV FRANCOIS MARBOT A
Tit liv François Marbot-a ka ba nou anchay lèsplikasyon
asou sé kèsyon éti nou té pozé
kô nou an okoumansman montray (cours)
tala. Nou za di ki Marbot chwézi kanman litérè
fab-la davwè i té sav i té ka sèvi an
zouti lengwistik oral èk fab-la kolé bô pawôl
palé. Ni tou zafè ki i té lé ba an mésaj
senp èk klè, an mésaj ki nèg té
pé konpwann tou. Abo nèg pa té sa li an 1846
pis yo té djouk, sé mèt bétjé-a
té ni labitid sanblé yo délè pou li
dé ti môso Labib ba yo. Kidonk nou pé toutafètman
konsivwè ki yonndé mèt li sé fab Marbot
a ba sé djouk yo a. Annou gadé tit liv-la pli opré
: Les Bambous, fables de La Fontaine travesties en patois créole
par un vieux commandeur. Mo «travesties»
a ka ritjenn atansyon nou lamenm èk nou pé konpwann
li adan twa sans diféran:
- Yonn, an sans sémantik: Marbot ka « travèsti
» sé fab La Fontaine la davwè si zôt
wè i ka prété istwè yo, i ka mofwazé
(modifier) an mannyè fondal-natal mésaj-la
éti yo ka pôté a. Adan fab La Fontaine la
yo ka kriyé Le loup et le chien, fab ki nou ké dékatiyé
(analyser) pli douvan, nou ka wè ki la éti
La Fontaine ka vréyé an mésaj diyité
èk libèté douvan, sé okontrè
an mésaj èsklavajis Marbot ka chaché transmèt.
- Dé, an mésaj lengwistik: Marbot ka «travèsti
» sé fab La Fontaine la an kréyôl davwè
sa pa posib «tradui» an vré lang kon fwansé
adan an patwa, an landg dômi-déwô kon kréyôl.
Pou ou fè an tradiksyon, fôk sé dé
lang-lan menm wotè, fôk yo ni menm valè, menm
wototo (prestige). Adan lèspri
Marbot, si zôt wè, i té matjé «tradui»
adan tit liv li a, sé akwèdi i té dérèspèkté
lang fwansé-a.
- Twa, an mésaj litérè: Marbot ka enskri
sé fab li a adan an tradisyon litérè fwansé
yo ka kriyé «le bouffon» oben «le
travestissement», tradisyon ki an matjè kon
Scarron ka riprézanté toutafètman byen.
IV NARATE SE FAK KREYOLOPAL-LA
Lè nou ka jété zyé anlè tit
sé liv fab-la, nou ka wè ki naratè sé
fab-la sé pa janmen matjè-a li-menm:
- pou Marbot, sé an vyé koumandè ki ka «travèsti
» sé fab-la.
- pou Georges Sylvain, éti tit liv li Fables de La
Fontaine racontées par un montagnard haïtien,
naratè-a sé an nèg ka viv lamontay.
- pou Baudot, naratè-a pa ka parèt adan tit liv-la
men i adan plizyè fab é sé Fondôk ki
non’y, an boug komik, ki tanto labé tanto militè
tanto nonm politik.
Adan an sèten sans, nou pé di ki davwè chak
lè-a naratè sé fab-la sé dé nèg,
sé té an mannyè pou sé fabilis bétjé-a
di lyanné (lier) tèks yo
épi sé kont kréyôl-la, épi majolay-la
(oraliture). Si yo pa té fè sa, fab yo té
ké antré toubannman adan tradisyon sé fab éwopéyen-an
ki ka rimonté a an matjè Lagrès an tan lontan
yo té ka kriyé Esope. Men, adan menm balan-an, fôk
nou rikonnèt ki itilizasyon an naratè ki sé
an vyé nèg fonfonn lakanpay, té an mannyè
pou sé fabilis bétjé èk milat nou an
di pwan an distans épi lang kréyôl-la ki, nan
lépôk-tala, pèsonn pa ka konsidéré
kon an vré lang. Man bliyé di zôt ki Sylvain,
Ayisyen-an, sé pa té an Blan davwè ranboulzay
ayisyen-an té fouté tout Blan an razyé. Misyé
té an milat Pôtoprens men konpôwtasyon, larèl-lidé’y
èk fonntjè’y ka rapwoché’y toutafètman
di ta sé Bétjé nou an.
Dayè, sé matjè-tala pa pibliyé sé
fab kréyôl yo a yo yonn : yo toujou mété
an tradiksyon fwansé kolé bô yo. Kifè,
fab kréyôl-la touvé i ankadré ant dé
tèks fwansé, yonn ki sé tèks natif-natal
La Fontaine la, lôt-la ki sé tradiksyon fab kréyôl-la.
Ki pli bèl kontèl nou pé ni di dominasyon lang
fwansé-a anlè lang kréyôl-la, di sa yo
ka kriyé «diglosi litérè-a»?
Adan pwochen montray-la, nou ké dékatiyé
an fab Marbot èk an fab Baudot pou nou konpwann èkzaktiman
a ki sa yo ka korèsponn.
Raphaël CONFIANT
|
|
MATJE LANNG KREYOL-LA : PWOBLEM KI KA
POZE EK MANNYE REZOUD YO
1. Bayalé.
2. Tras kréyôl-matjé an tan lontan.
3. Zafè diglosi-a.
4. Lojik lanng palé épi lojik lanng matjé.
5. Chwézi an sistèm lékriti.
6. Chwézi an larèl-langann (une norme).
1. Bayalé (introduction)
Nou za étidyé adan ki doukou (contexte)
istorik lang kréyôl-la parèt kivédi ant
1625, lè Fwansé débatjé atè Sen-Kristôf
épi 1670-80, lè sosyété bitasyon-an
ka koumansé pwan balan’y. Nou wè tou ki atitid
sé diféran krèy sosyal-la
(groupe social) adôpté pa rapôt a kréyôl-la
chak lè yo té ka vansé-monté anlè
léchèl lakoloni-a : kivédi Blan rijété
kréyôl lè yo tounen Bétjé pa koté
1680-85, Milat rijété kréyôl nan 19è
syèk-la lè yo érisi trapé yonndé
dwa politik, Nèg rijété’y apré
ladjè 39-45, lè an krèy titjap
(petite-bourgeoisie) nèg fè tan parèk,
èk, final di kont, sé Zendyen ki rijété’y
an dènyé pa koté sé lanné 70-la.
Men sa ki ka étonnen anpil sé ki, toupannan sé
divès krêy sosyal-tala té ka tjébé
an plodari (discours) pou esplitjé
ki kréyôl pa bon, ki sé pa an lang, ki i fèt
anni pou fè rigoladri èk jouré kisasayésa...(etc...),
ni dé sèten moun adan yo ki té ka chaché
mété kréyôl-la anlè an fèy
papyé, ki té ka chaché matjé’y
èk, kon nou ké wè talè, nou ni tras
kréyôl matjé dépi 1653 kivédi
a an lépôk éti lanng fwansé-a li-menm
pôkô menm té inifyé, éti i pôkô
menm té ni an lôtograf ki tout moun ka rikonnèt
èk rèspèkté. Man ka apiyé anlè
pwen-tala pou zôt gadé nan lèspri zôt
ki menm mannyè kréyôl nèt adan an batzyé
lè ou ka fè an siparézon (comparaison)
épi sé lanng Léwôp-la, menm mannyè
kréyôl vini matjé vit tou. Ou sé di ki
adan listwè lang èk kilti kréyôl-la,
tout bagay anni fèt an mannyè vitman-présé
èk an mannyè tjôk-an-blôk. Si nou pa ka
ritjenn laspé-tala, ni anlo bagay éti nou pa kay rivé
konpwann adan dékatman (déroulement;
développement) istorik lanng kréyôl-la.
2. Tras kréyôl matjé an tan lontan.
Prèmyé tas lang kréyôl-la nou ka jwenn
sé adan an liv éti an labé té matjé
an laten nan lanné 1653: non labé-tala sé té
Pè Pelleprat èk tit liv li a sé té De
insulis America. Déja pou yonn, sa ka rimété
an bagay nan mémwè nou, sé ki nan lépôk-tala
kivédi mitan 17è syèk-la, lanng-lan
éti grangrèk (savants, intellectuels)
ka sèvi pou matjé liv an Fwans, sé pa fwansé
sé laten. Sa vré ki Montaigne, Descartes épi,
pli ta, sé poèt «La Pléïade
»-la té koumansé goumen ba fwansé mé
fwansé pôkô té érisi sôti
anba jouk laten. Dayè, jik nan bout 18è
syèk-la, sé an laten sé filozôf fwansé-a
té ka sèvi pou ékri liv yo èk lèkzanmen
linivèsité an Fwans té an laten jik nan bout
19è syèk-la. Kivédi sé anni
nan 20è syèk-la ki lanng fwansé-a touvé
i mèt kô’y anlè téritwè
fwansé-a. Kidonk sa pa sitèlman dwôl ki sé
adan an liv matjé an laten ki nou ka bité asou prèmyé
tras matjé lanng kréyôl-la. Tras-tala, mi li:
«Seigneur, toi bien savé que mon frère
lui point mentir, point lui jurer, point dérober, point
aller à femme d’autrui, point lui méchant.
Pourquoi toi le voulé faire mourir?»
Silon Pè Pelleprat, sé nan bouch an jenn nèg
Sen-Kristôf fraz-tala sôti. Nou ka wè isiya an
prèmyé tjak (écueil)
éti kréyôl matjé-a ké jwenn atravè
tout listwè’y: sé moun-lan ki ka matjé’y’la,
yo pa kréyolopal (créolophone)
oben, lè yo kréyolopal, yo ka apartyenn a an krèy
sosyal ki ka sèvi fwansé tou èk ki délè
ka pito sèvi fwansé. Adan ka Pè Pelleprat,
nou ka wè ki i «en position extra-ordonnée»
adan léchèl bokantay-pawôl
(communication) antiyé-a silon dékatiyaj
(analyse) Jean Bernabé ka fè adan liv li,
Fondal-Natal. «Extra-ordonnée»
sa vé di ki Pè Pelleprat pa Antiyé, i pa kréyôl,
ki i pa ka byen palé èk byen konpwann kréyôl
é soutou, ki adan lèspri’y, kréyôl
sé an défôwmasyon lanng fwansé-a, sé
pa an lang ki doubout anlè pwa kô’y. Zôt
plis ki sav ki lè nou ka tann an lang ki pa ta nou, menm
lè i ka sanm ta nou, menm lè i tifanmi (apparenté)
épi ta nou, nou ka ni difikilté a byen tann li èk
a byen matjé’y. Kontèl (par
exemple)si an Gwadloupéyen pa jenmen tann kréyôl
matinitjé, menm si i sa ékri kréyôl li
toutafètman byen, i ké ni yonndé difilté
a ritranskri kréyôl matinitjé-a, magré
sé dé kréyôl-la près ka sanm kon
dé jimo. Tou sa pou di ki fraz-la éti Pè Pelleprat
ka mété nan bouch jenn nèg Sen-Kristôf-la,
sé dwèt pa té èkzaktiman fraz-la éti
jenn nèg-la té pwononsé-a. Pelleprat ka ramennen
fraz-tala a sa yo ké kriyé pli ta «le petit
nègre» kivédi an mannyè palé
ki ka mété tout vèb adan môd enfinitif-la
èk ki ké sèvi anni ki pronon pèrsonèl
konpléman. Kidonk fraz Pelleprat-a pa dwèt ka riflété
mannyè nèg té ka palé an lépôk-la
men i ka ba nou kanmenm an lidé asou sa. Avan Pelleprat,
nou ka jwenn, an 1635, lakay Pè Breton, adan an liv éti
tit li sé Relation de l’établissement des
François, depuis 1635, en l’isle de la Martinique,
an ti fraz tou kout éti an Karayib ka prononsé:
«Nous ça bon pour France, bon pour Caraïbe.»
Pétèt fraz-tala sé an tras di kalté
langann-mitan (sabir) ki té parèt
lè Fwansé vini trapé rilasyon étwèt
épi Karayib nan koumansman 17è syèk-la.
Kon zôt dwèt ka chonjé, listwè ritjwenn
langann-mitan tala anlè non «le baragouin». Kon
zôt sav tou, ni dé sèten langannis
(linguistes) ki ka pansé ki baragwen-an sèvi
fondas (base) ba lanng kréyôl-la.
Pli ta, adan an liv ki té pibliyé an 1755, nou ka
jwenn an kopi di an pwosé-vèrbal ki matjé an
kréyôl asou aparisyon an nonm-pwéson pawô
Woché Dyanman an 1671. Tit liv-tala sé Telliamed
ou entretien d’un philosophe indien avec un missionnaire français
sur la diminution de la mer èk moun-lan ki matjé’y’la
sé Benoît de Maillet.
Kon zôt ka wè, nou pa ni anchay tras di lang kréyôl-la
nan 17è syèk-la èk nan primyé
lanmwatyé 18è-la mé sa nou ni a
sifizan pou nou pé ni an lidé di sa kréyôl-la
té yé nan lépôk-tala.
3. Zafè diglosi-a.
Kon yo dwèt montré zôt an sosyolengwistik,
rilasyon éti kréyôl ka entrityenn épi
fwansé adan sosyété nou, sé sa yo ka
kriyé an rilasyon «diglosi». Lidé-tala
sé an 1953, an langannis méritjen, Ferguson, mété’y
déwô pou primyé fwa. Adan téori Ferguson,
diglosi sé lè an sosyté ka sèvi dé
lang ki tifanmi pou èsprimen yonn tou sa ki ofisyèl,
ki ni wototo (prestige) èk soutou
tou sa ki matjé, lôt-la pou èsprimen tou sa
ki lavi tou lé jou, ki pawôl palé èk
délè tou sa ki vyé-mès
(vulgaire). Silon Ferguson, sé rilasyon diglosi-tala
ou ka jwenn an péyi Lagrès ant grèk an tan
lontan èk grêk jôdijou, adan sé péyi
arab-la ant arab litérè èk arab dyalèktal
èk ann’Ayiti, ant fwansé épi kréyôl.
Apré Ferguson, ni tibwen dôt langannis èk sosyolangannis
ki vini kritijé oben pôté amélyorasyon
ba téori diglosi-a. Pi gwo kritik yo fè sé
ki Ferguson té ka di ki tout bagay té ka woulé
an mannyè nawflaw ant sé dé lang-lan pis chak
adan yo té ni pwôp téritwè’y. Okontrès,
jôdijou, tout moun ka rikonnèt ki rilasyon diglosi-a,
non sèlman i pa létjè (stable)
men ki an plis, i ni bon goumen adan’y. Kivédi chak
sé lang-lan ka goumen pou pyété asou téritwè
lôt-la pas kon tipawôl (proverbe)
ka di «Dé mal krab pa ka viv adan an menm tou».
Jean Bernabé ka kriyé sa «le principe d’exclusivité
fonctionnelle» kivédi an menm sosyété
pa ni bouzwen dé lang pou èsprimen réyalité-a,
si listwè fè ki i ni dé lang, enben oblijéman,
yonn di sé dé lang-lan pou disparèt. Adan sitiyasyon
nou, sé fwansé-a ki, an mizi an mizi, ka voyé
kréyôl-la alé pou i sa pwan plas li é
nou ka wè, ki adan sé jenn jénérasyon
manmay antiyé-a, pli souvan ki rarman, sé fwansé-a
ki lanng-nennenn (langue maternelle) olyé
sé kréyôl-la kon sa fèt pannan 3 syèk.
Sa ki ké entérésé mwen, sé
pa sitèlman diglosi pawôl-palé men diglosi pawôl-matjé.
Kivédi éfô chak sé lanng-lan ka fè,
a nivo lékriti, yonn, fwansé-a, pou konsèvé
pouvwè’y, lôt-la, kréyôl-la, pou
vansé adan an sèktè éti i pa té
pou antré pyès. Kon zôt sav, yonn di sé
argiman-an éti yo toujou sèvi pou tiré méprizasyon
ba kréyôl-la sé ki i sé an lanng ki moun
pa ka matjé, an lanng ki pa ni lékriti é soutou
an lang ki pé pa antré adan lojik lékriti-a.
Sa vré ki konmwa kréyôl-la nèt anba zèl
fwansé-a, i rété lontan san ni an sistèm
lékriti ki ta’y é sa vré tou ki sèl
modèl lékriti moun ki té lé matjé
kréyôl té ni, sé té modèl
fwansé-a. Sé pa an sitiyasyon ki dwôl pyès
pis, si nou ka gadé fwansé-a li-menm, nou ka wè
ki moun ki matjé fwansé an prèmyé, sé
an laten yo té trapé lédikasyon yo. Zôt
dwèt konnèt lèkzanp Montaigne-la : papa’y
té ba’y an présèptè èk
présèptè-tala té ni pou lôd di
palé anni ki laten ba Montaigne. Tout lédikasyon Montaigne
lè i té timanman, èk sa vré pou Rabelais
tou, fèt épi lang laten-an, é magré
sa, sé yo prèmyé ki vréyé lanng
fwansé-a douvan. Rabelais ka jis mété adjendjen
sa i ka kriyé « les Sorbonages » èk «
les Sorbonicoles » kivédi boug ki té konpwann
yo té two grangrèk pasé pèsonn padavwè
yo té ka résité pa tjè, san menm konpwann
yo byen, dé tèks an laten éti yo té
apwann La Sorbonne. Diférans-lan épi kréyôl-la
sé ki lanng fwansé-a té bénéfisyé
di pal (appui) pouvwè politik-la:
- an 1549, François 1é té pwan sa yo kriyé
«L’édit de Villers-Cotterêt» té
ka blijé lajistis sèvi épi lang fwansé-a.
- an 1635, Kardinal Richèlyé, ki té primyé
minis Lafwans, té kréyé Lakadémi fwansé.
Okontrè, kréyôl-la pa janmen trapé
pyès pal pa koté pouvwè politik kolonyal-la
èk, menm adan ka Ayiti, ki kaskôd
(prendre son indépendance) épi Lafwans an
1804, sé mèt péyi-a té bouzwen konvenk
sé Blan-an twôp ki yo té dé moun sivilizé
pou yo té chwézi kréyôl kon lang nasyonal
ayisyen. Zôt ka chonjé, ki Désalin èk
lézôt boug-la ki mennen ranboulzay
(révolution) ayisyen-an té bokanté
non péyi-a (Sen-Doming vini Ayiti kivédi ansyen non
péyi-a an lépôk sé Taino-a) èk
yo té raché koulè blan-an adan drapo fwansé-a
(kifè drapo ayisyen-an té wouj èk blé)
mé yo pa té pé janbé larèl-la
pou mété kréyôl-la nan plas fwansé-a
magrési pyès adan sé ranboulzayè
(révolutionnaire) ayisyen-an pa té konnèt
palé fwansé.
Kidonk, diglosi pawôl-palé-a sé ki chak lè
nou ka pwan plim nou pou ékri an bagay, lang-lan ki pli abityé
épi lojik lékriti-a kivédi fwansé, sé
li ki mèt-a-manyôk. Lè nou ka matjé kréyôl,
ki nou lé ki nou pa lé, lékriti fwansé-a
ka travay anbafèy adan lèspri nou èk anba plim
nou. Diglosi pawôl-matjé lé di ki lékriti
kréyôl-la pa lib, i pôkô lib davwè
kréyôl ni anlo chimen pou bat avan i trapé sa
nou ka kriyé an fwansé «souveraineté
scripturale» li.
4. Lojik lanng palé épi lojik lanng matjé.
Dépi talè-a, man ka palé di an zafè
« lojik lékriti ». Sa sa vé di ojis Enben,
avan nou palé di sa, fôk nou rété an
ti moman asou «lojik pawôl palé». Zôt
ka chonjé ki adan montray-la man fè ba zôt la
asou sé kont kréyôl-la, man té ka èsplitjé
zôt ki majolé-a (le conteur),
ki ka riprézanté pli bèl kontèl pawôl-palé
nou pé pwan, kontè-a pa ka sèvi anni ki épi
lanng-lan: i ka sèvi épi tout kô’y, épi
bra’y, épi zyé’y, épi janm li.
Kivédi lè ou ka palé, ou douvan moun-la éti
ou ka palé ba’y’la èk ou pa ni bizwen
èsplitjé dé sèten bagay pis jès
li ka pèmèt ou di konpwann yo lamenm. Dayè,
si zôt gadé byen, lè nou ka palé, lè
nou ka bokanté pawôl, nou pa ka djè fè
fraz ki konplé, nou ka fè môso fraz. Sé
poutji adan pawôl palé pa ni anlo sa yo ka kriyé
an fwansé « connecteurs logiques » èk
«connecteurs argumentatifs». Pli souvan ki rarman, sé
entonasyon moun-lan ki ka sèvi konèktè. An
plis di sa, vokabilè-a nou ka sèvi a pa djè
laj, okontrè sé an vokabilè ki pôv, ki
étwèt, sôf si, kontèl adan an plodari
politik, nou za paré sé fraz-la alavans nan tèt
nou.
Lè nou ka lonviyé (scruter)
lojik pawôl-matjé aprézan kivédi lékriti,
nou ka wè ki lè an moun ka ékri, i tou sèl
padavwè an mésaj ki ékri pa fèt pou
yo risivwè’y lamenm, an mésaj ki ékri
sé an mésaj ki diféré. Moun-lan ki pou
risivwè’y’la pé li dèmen bomaten,
adan an mwa, adan dis lanné oben adan dé mil lanné
kon nou ka li Labib. Sitiyasyon-tala ka blijé moun-la ki
ka matjé mésaj-la prévwè yonndé
zouti ki ké pé pèmèt moun-lan ki ké
risivwè’y’la di konpwann li an manny obidjoul
(convenable). Fôk pa ni bagay ki pa klè adan
an pawôl-matjé, sôf kon adan ka litérati,
si mésaj-la sé pa ôbjèktif prensipal
tèks-la. Kon nou ké wè pli ta, litérati
sé sèl domèn lékriti éti nannan
(contenu) mésaj-la ni mwen pôtalans
(importance) ki kanman (forme)
mésaj-la. Ki adan an artik jounal, ki adan an tèks
médikal, ki adan an jijman tribinal, ki adan an notis pou
fè an aparèy maché kisasayésa...sé
nannan mésaj-la ki prèmyé douvan, menm si délè
(èk sé ka lapiblisité), pé ni délè
an ti djèz a nivo kanman-an. Kidonk lékriti ni pwôp
lojik li ki diféran di ta pawôl-palé èk
ni an mannyè di miziré diférans-lan ant sé
dé lojik-la. Mwen ké apiyé asou dékatiyaj
(analyse) an kréyolis alman yo ka kriyé Ralph
Ludwig pou distendjé ant sa i ka kriyé an fwansé
« agrégation » kivédi lojik pawôl-palé
èk « intégration » kivédi lojik
lékriti. (cf. tèks Ludwig-la an bout montray-la).
Sa nou pé di sé ki, pou alè lang kréyôl-la
pôkô rivé janbé larèl-la ki ni
ant sé dé modèl lojik-la padavwè sa
pa sifizan di mété an lang palé asou an fèy
papyé pou lamenm, adan an batzyé, i vini an lang matjé.
Fôk konstwi lang matjé-a an mizi an mizi kivédi
pliyé lang palé-a adan lojik lékriti-a èk,
silon mwen, sé sé matjè-a
(écrivains) ki, dabô pou yonn, pou fè
djoubak (tâche importante).
5. Chwézi an sistèm lékriti.
Men avan nou koumansé chaché rézoud poblèm
lojik lékriti-a, ni an prèmyé pwoblèm
fôk touvé an solisyon ba’y sé poblèm
sistèm grafik-la. Fôk pa nou konpwann ki sé
an senp ti poblèm tèknik, okontrè silon grafi-a
éti ou chwézi-a, ou ké batjé lanng-lan
adan an larèl partikilyé ki ké, adan ka kréyôl-la,
fè’y kaskôd épi fwansé-a oben mentyenn
li anba lôpsyon (sous la domination)
fwansé-a. Kon zôt sav, primyé sistèm
grafik yo sèvi ba kréyôl sé an sistèm
ka viré pwan ta fwansé-a é ki sé kréyolis-la
ka kriyé sistèm étimolojik-la. Sa lé
di ki nan tèt moun-lan ka matjé kréyôl-la,
lang-tala sé pa an lang ki majè, ki i sé an
patwa oben an dyalèk fwansé-a. Sé pouki sé
moun-lan ki ka sèvi sistèm-tala ka chaché a
tout fôs ki chous (origine) mo kréyôl-la
adan fwansé-a avan yo ékri’y. Si sa flouz
(facile) pou dé mo kontèl «tab
», «chimiz» oben «solèy», sa
ka vini rèd toubannman, près enposib dayè,
lè ou lé matjé dé mo kontèl «makandja
», «madjoumbé» oben «pentenng ».
Sé poutji sistèm lékriti étimolojik-la
pa lojik pis lôtograf fwansé-a li-menm, éti
i ka imité a, pa an sistèm ki lojik. Kidonk kèsyon-an
sé : ès nou andwa ripwodui adan kréyôl-la
sé démélé-san-konpwann (aberration)
lôtograf fwansé-a? Kontèl fwansé-a ni
15 mannyè diféran matjé son « O »-a
(ault, aux, ot, o, oh, aux, aut kisasayésa...), ès
nou ké viré mété sé diféran
mannyè-tala adan lang kréyôl-la ? Si nou fè
bagay-tala, sa vé di lamenm ki pou matjé kréyôl-la,
fôk dabô pou yonn, ou konnèt lôtograf fwansé-a
an mannyè zéwo fôt. Pou an péyi kon Ayiti,
éti 90% sé 5 milyon abitan-an, pa ka palé fwansé,
nou ka wè ki sa enposib chwézi chimen-tala, mé
menm pou Matinik, Gwadloup èk Laguiyàn, sa té
ké rèd, davwè sèvi menm lôtograf-la
ba sé dé lang-lan té ké fè moun,
soutou zélèv, konfonn koko épi zabriko, kivédi
konfonn kréyôl épi fwansé. Sa té
ké fè an sèl manjékochon nan tèt
yo èk yo pa té ké sa ékri ni fwansé
ni kréyôl an final di kont.
Kidonk si sé sistèm étimolojik-la éti
sé primyé matjè-a sèvi dépi mitan
18è syèk-la pou rivé jik an bout
19è syèk-la, enben pa koté 1874,
an péyi Laguiyàn, ni an grangrèk yo té
ka kriyé Auguste de Saint-Quentin ki fè an étid
asou gramè kréyôl-la é ki, pou primyé
fwa, ka pwopozé an sistèm ki titak diféran
di sistèm étimolojik pi a. Saint-Quentin ka pwopozé
an bagay ki pli lojik : ékri sé mo-a ki ka sanm fwansé-a
an mannyè étimolojik èk ékri sé
mo-a ki pa ka sanm fwansé-a pyès an mannyè
fonétik. Pwopozisyon-tala ka rèspèkté
divèsité vokabilè kréyôl èk
ka rikonnèt ki ni adan’y dé pawôl karayib,
dé pawôl afritjen èk dé pawôl zendyen.
Dayè, yonndé lanné apré, an 1885, an
lôt Guiyanè, Alfred de Saint-Quentin, touvé
i sèvi sistèm-tala pou ékri primyé woman
an lang kréyôl ki janmen pibliyé, Atipa.
Men magré sa, pwopozisyon Saint-Quentin an pa ka rézoud
poblèm grafi kréyôl-la padavwè menm lè
an mo ka vini di fwansé-a, i pé ni adan’y dé
sèten fonèm ki pa ka èkzisté an fwansé.
Kontèl « Djab » an kréyôl ka vini
di « diable » an fwansé men nou ka byen wè
ki fonèm palatal « dj » pa ka èkzisté
an fwansé, sé pouki sé moun-lan ki té
ka sèvi grafi étimolojik-la té pwan labitid
matjé’y « diab », pwononsiyasyon éti
pèsonn pa ka di an kréyôl. Kontèl-tala
ka montré nou ki avan chaché pyès sistèm
grafik ba kréyôl-la, falé té idantifyé
sistèm fonolojik lang kréyôl-la é lè
ou ka fè sa, ou ka wè ki i ni anlo bagay adan ki diféran
di sistèm fonolojik fwansé é ki ka entèrdi
nou sèvi lôtograf fwansé-a ba kréyôl-la
san mofwazé’y (modifier).
Prèmyé sistèm grafik kréyôl ki
ka fè fôs (s’appuyer)
anlè sistèm fonolojik kréyôl-la, sé
yonndé pastè méritjen ki mété’y
doubout nan péyi Ayiti an lanné 1945. Zôt sav
ki sé Méritjen-an té débatjé
Ayiti èk té otjipé péyi-a an 1915 davwè
yo té ka touvé ki té ni tibwen twôp gawoulé
(révolte), twôp chouboulazj gouvèlman
(coup d’état) an péyi-a. Konmva, adan
lidé yo Lakarayib sé té lakou dèyè
yo («backyard » ann’anglé), yo té
ka èstimé ki si té ni twôp dézôd
koté-tala, yo té andwa entèvyenn pou kalmé
sitiyasyon-an. Men kon zôt sav, Méritjen sé
anglé yo ka palé, kifè lè yo rivé
an péyi-a, yo vwè lamenm ki sé kréyôl
pèp-la té ka palé, pa fwansé, èk
ki fwansé-a sé an tou piti ti krèy moun, sé
gwotjap (bourgeois) ki té ka sèvi’y.
Kidonk sôlda méritjen koumansé apwann palé
kréyôl èk pastè méritjen ki té
bizwen difizé rèlijyon alvantis oben témwen
Jéyova yo, chaché an mannyè pou tradui liv
rèlijyé yo an kréyôl. Sé dayè
yo ki tradui Labib an kréyôl an prèmyé.
Konmva yo pa té konnèt ni li ni ékri fwansé,
sé pastè-tala apiyé kôyo asou A.P.I.
(Alfabé fonétik entènasyonal) èk yo
mété doubout an sistèm lékriti yo ka
kriyé sistèm McConnell-Laubach (sé non sé
dé pastè-a ki envanté’y’la ) ki
yo koumansé sèvi toupatou, soutou adan aksyon évanjélizasyon
yo. Sé gwotjal ayisyen-an, ki té kont otjipasyon méritjen-an
an pawôl, rifizé sèvi sistèm lékriti-tala
èk yo koumansé di ki « W » épi
« K » sé dé lèt méritjen
ki ka trayi rilasyon tifanmi ki ni ant kréyôl épi
fwansé. Mé lè ladjè 39-45 rivé
é péyi-a libéré, é soutou lè
ladjè-tala bout, sé gwotjap ayisyen-an touvé
yo douvan an bidim poblèm : ki mannyè dévlopé
péyi-a san alfabétizé sé moun-lan ki
ka viv adan’y’lan ? Dayè, sé sikté
(structure) entènasyonal-la, kontèl Labank
mondyal, té ka kondisyonnen pal-la yo té paré
ba Ayiti a, a an politik alfabétizasyon anlè tout
téritwè-a. Sé di la, apré François
Duvalier ki mennen Ayiti di 1954 a 1986 é ki rifizé
mété kréyôl-la lékôl, tibolonm-li,
Jean-Claude, touvé i té oblijé légalizé
kréyôl-la. Kidonk, adan konstitisyon-an, i fè
mété kréyôl-la kon lang nasyonal péyi-a
èk dézyèm lang ofisyèl bô fwansé-a.
Sistèm fonolojik-la, ki dé langannis ayisyen té
riwé, Faublas èk Pressoir, sé li ki konstitisyon-an
té ka rikonnèt pré yonndé mofwazaj
(transformation) ki dé langannis pli modèn
kon Pierre Vernet té fè. Soutou, i pèmèt
an réfôm lansèyman éti sé sis
primyé lanné lékôl-la té anni
ki an kréyôl. Bagay-tala ba grafi fonolojik-la an balan
i pa té ké jenmen pran si sété matjè
épi jounalis tou sèl ki té ka sèvi’y.
Atè Matinik, Gwadloup èk Laguiyàn, sé
nan bout sé lanné 70-la ki sistèm fonolojik-la
rivé enpozé kô’y. Sé Jean Bernabé
èk krèy wouchach li (groupe de
recherches) ki mété’y doubout é
sa sistèm-tala ka pôté, sé ki i pa ka
kontanté kô’y di transkri fonèm sèlman,
i ka katjilé anlè sa yo ka kriyé an fwansé
an « syntaxe graphique » kivédi anlè nécessité
lyanné (lier) grafi kréyôl-la
épi sentaks li padavwè yonn pé pa véritabman
alé san lôt. An bèl kontèl an kréyôl
matinitjé, sé:
- Fanm kouyon an: la femme sotte.
- Fanm kouyon-an: la femme du sot.
Si ou pa fè an dékatiyaj sentaksik, ou pé
pa fè pyès diférans ant sé dé
fraz-tala èk lè ou ka matjé yo, ou ka riské
ki lèktè-a konfonn yo abo yo ni dé védi
(sens) toutafètman diféran. Ni an
kontèl ki pli komik an kréyôl gwadloupéyen:
- Fè sa ou ka santi: fait ce que tu ressens.
- Fès’a’w ka santi: tes fesses sentent.
Sé dé kontèl-tala ka démontré
ki nou pé pa matjé kréyôl-la si nou ka
apiyé anni anlè sé fonèm-la é
si nou ka bliyé ki ni an rilasyon étwèt ant
sé mo-a épi mannyè yo ka fonksyonnen andidan
sé fraz-la. Dayè, mo ki yo yonn, ki tou sèl
si zôt simyé, sa pa ka èkzisté sôf
adan diksyonnè. Mo ka èkzisté anni adan fraz.
Kidonk fôk zôt konnèt byen sentaks kréyôl-la
avan zôt prétann konnèt matjé lanng kréyôl-la.
Sé pa pas an moun sa matjé dé mo izolé
ki i sa matjé lanng-lan.
6. Chwézi an larèl-langann (norme).
Adan sosyété antiyèz nou an, sèl larèl-langann
ki toujou ni sé lang fwansé-a. Kréyôl-la
toujou touvé kô’y adan an sitiyasyon éti
i té toujou nèg-mawon, andéwô di mannyè
palé sé mèt sosyété-a té
ka pôté anlè. Sé poutji, pannan lontan,
pa djè té ni diférans langann andidan kréyôl-la
: sé apenn si ou té pé diféransyé
kréyôl « milat »-la di kréyôl
« bitako »-a oben kréyôl lavil-la di kréyôl
fondôk lakanpay-la. Lè an lang krazé kon kréyôl,
i pé pa wouvè zèl li èk dékaté
divès langann diféran kon an lang ki lib ka fè.
Kifè, lè moun vini pou matjé kréyôl,
poblenm chézi an larèl-langann vini pozé kô’y.
Ni dé pozisyon:
- Yonn ki ka di konmkwa fôk chwézi mannyè
palé sé moun-la ki ni lédikasyon-an, moun
ki ay lékôl, moun ki ka palé fwansé
tou.
- An lôt ka di okontrè fôk chwézi mannyè
palé sé vyénèg-la, mannyè palé-a
ki pli lwen di lang fwansé-a. Sé sa Jean Bernabé
téorizé anba non «la déviance maximale».
Annou gadé chak sé pozisyon-tala èk dékatiyé
yo. Primyé-a ka apiyé anlè an réyalité
listwè ka montré nou: près tout lang, lè
yo vini lang ki matjé, sé larèl-langann sé
moun éditjé-a yo chwézi. Adan listwè
lang fwansé-a, nou ka wè sa an mannyè klè.
An lépôk sé matjè «La Pléïade»-la
kivédi Du Bellay èk Ronsard, an péryôd
Montaigne èk Rabelais kivédi 16è
syèk-la, lang fwansé-a anrichi kô’y épi
anlo mo ki sôti adan tout sé dyalèk fwansé-a
èk menm adan dôt lang kontèl «occitan».
Men, lè 17è syèk-la pwan, Richelieu
mété Lakadémi fwansé doubout an 1635
èk Malherbe rivé, i déklaré konmkwa
«il faut dégasconner la langue française».
Kivédi falé tiré tout mo ki pa té natifnatal
Pari di lang fwansé-a: ki mo-a nôwman, ki i limouzen,
ki i gaskon, falé té fouté’y an razyé
pou rivé ni an lang fwansé ki pi. Sé di la
larèl-langann fwansé-a vini an larèl-langann
rèd toubannman, ki pa ka admèt pyès modèl
zonnzolay (variation) èk sé
kon sa sé divès pouvwè fwansé-a rivé
enpozé toupatou atravè péyi-a pis menm an tan
révolisyon fwansé-a, Labé Grégwa, ki
té an boug ki té ka défann ras nèg-la,
touvé sé li ki rèsponsab an rapô ki ka
ôganizé dépotjolay (démentèlement)
sé divès dyalèk fwansé-a èk sé
lézôt lang-lan kon brèton oben bask.
Sé moun-lan ki ka di ki, pou kréyôl, fôk
chwézi mannyè palé sé moun éditjé-a,
ka pwopozé nou suiv chimen fwansé-a li-menm pwan.
Men sa yo pa ka wè, sé ki lè fwansé-a
pwan balan’y, laten-an té za an lang ki mô, an
lang pèsonn pa té ka palé ankô adan lavi
tou lé jou. Kifè fwansé-a pa té ka viv
anba lôpsyon pyès dôt lang alô ki, okontrè,
kréyôl-la anba lôpsyon fwansé-a toujou.
Sé pa an lang ki lib di viv kô’y li yonn adan
an nich ki ta’y. I blijé partajé nich tala épi
an lôt lang ki dis fwa pli mapipi (puissante)
ki’y. Dézyenm tjak (écueil),
sé ki dépi sé lanné 60-la, près
tout moun konnèt palé fwansé èk lè
yo ka prété an mo adan fwansé-a, yo pa ka mofwazé’y
(transformer) ankô, yo pa ka kréyolizé’y.
Sé sa yo kriyé « dékréyolizasyon
» èk sé an bagay ki ka minasé divini
lang kréyôl-la. Kidonk nou pé mandé nou
ès nou pa ka tjwé kréyôl-la lè
nou ka chwézi an larèl-langann ki two kolé
bô fwansé-a. Es olyé kaskôd
(rompre) épi dominasyon fwansé-a, nou pa
ka viré ba’y plis fôs?
Dézyenm chimen, sé tala ki ka di fôk chwézi
larèl-langann-lan ki pli lwen ki lang fwansé-a pou
pèmèt kréyôl mentyenn libèté’y.
Men sa lé di tou ki ou ka apiyé anlè kréyôl
moun ki faya (illettré), moun ki
pa sa ni li ni ékri, moun ki pa bastilyé (cultivé).
Sa vré ki nou pa ni kontèl adan listwè di an
pèp ki chwézi larèl-langann sé madjendjen-an
pou fè liv ouben pou fè lékôl men an
menm tan-an, fôk nou sav ki konmva nésans kréyôl-la
pa ka sanm ta sé lézôt lang-lan, évolisyon’y
pa blijé suiv menm chimen ki yo. Sa GEREC èk sé
moun-lan ki chwézi « déviance maximale »-la
ka pwopozé sé di apiyé anlè mannyè
palé sé vyénèg-la men, adan menm balan-an,
di alé pli douvan, di kréyé monèf
(néologisme). Kivédi ou ka miganné
bagay lontan (du passé) èk
bagay dèmen, ou ka migannen yè, jôdi épi
dimen. Sé pa an atitid paséyis, an atitid ki ajounou
douvan vyénèg épi douvan an tan matjidanten
(passé reculé). Adan menm balan-an, fôk viré
sèvi mo an tan lontan-an kon «majolé»
(conteur) èk kréyé adan menm balan-an,
an monèf kon «majolay» (oraliture).
Sé litérati kréyôl-la
ki ké di kilès chimen ki pli bon. Sa nou pé
konstaté asou sé ven dènyé lanné-a,
sé ki sé plito dézyenm chimen-an, ta GEREC-la,
yo ka sèvi.
R. CONFIANT |
|