Préparation à distance

 
Dissertation créole 1
 

Document disponible en pdf (101 KB)

 

par Raphaël CONFIANT
 
 

Sommaire

Conseils généraux pour la dissertation créole

La dissertation créole obéit aux mêmes règles que celles qui sont en vigueur pour les dissertations dans d’autres langues (français, anglais, espagnol etc…). Elle comporte toutefois quelques spécificités qui font que le candidat sera jugé selon les 4 critères suivants par ordre décroissant d’importance:

  1. Qualité du Plan mis en œuvre dans le devoir.
  2. Bonne connaissance du Programme de l’année et de la littérature ( ou de la civilisation) créole en général.
  3. Qualité du créole utilisé.
  4. Cohérence de la graphie.

Cela signifie très clairement qu’il vaut mieux rédiger une dissertation en créole francisé qui comporte un plan solidement charpenté, par exemple, qu’une dissertation en créole basilectal ou hyper-basilectal qui ne comporte aucune structuration précise.

Le candidat ne doit pas oublier qu’il sera corrigé par des gens qui, pour la plupart, n’ont jamais eux-mêmes rédigé de dissertation en créole et qui, de ce fait, seront davantage sensibles au plan du devoir et aux idées et argumentations mises en œuvre qu’à la qualité du créole ou à la cohérence de la graphie.

Il convient donc - l’épreuve durant 4 heures - de consacrer au moins 1h à la construction de la dissertation sans être obnubilé par la recherche d’un créole «authentique». Ensuite, il faut mobiliser ses connaissances en matière de littérature ou de civilisation créoles (l’une ou l’autre épreuve pouvant tomber à l’écrit), réfléchir à son argumentation et choisir ses citations lesquelles sont de deux ordres: celles des auteurs au programme et celles de critiques ou analystes littéraires. Les premières seront bien entendu en créole alors que les secondes peuvent être en créole ou en français. Cette deuxième étape peut prendre encore 1h, ce qui fait qu’il reste au candidat 2h pour rédiger.

Au moment de la rédaction du devoir, il faut se débarrasser là encore de toute obsession du «bon créole » et développer ses idées comme on l’entend, même si elles viennent en créole très francisé. Sur les 2h, il faut réserver les dernières 10 minutes à deux choses:

  • revoir le créole utilisé dans un sens plus basilectal mais sans faire un usage trop grand d’archaïsmes ou de néologismes. Le candidat doit se rappeler que ce type de «créole savant» ne fait pas l’unanimité parmi les créolistes et donc les correcteurs du CAPES. Il faut donc s’en tenir à ce que J. Bernabé appelle le «réalisme basilectal» et éviter le «basilecte théorique». D’une manière générale, votre devoir ne devra pas comporter plus de 4 ou 5 néologismes et ces derniers ne doivent pas émaner du candidat mais bien de tel ou tel texte littéraire ou critique ou encore de quelque dictionnaire.
  • revoir la graphie afin d’en vérifier la cohérence.

 R. Confiant


Ki manniè pou fè an disètasion an kréyol

1. Pa ni anpil diférans ant an disètasion an fwansé, an anglé oben an panyol épi an disètasion an kréyol. Yo tout ka apiyé asou sé menm reg-la.

2. Dabò pou yonn, fo disètasion-la ni an bayalé, dé oben 3 dékatman (sa ka dépann di sijé-a), épi an finaldikont.

3. Bayalé-a siktiré kon sa:

  • ou ka koumansé épi an lidé jénéral ki lianné épi sijé-a. Fo pa ou antré adan sijé-a an manniè blip. Pou ekspozé lidé jénéral tala, ou pé fè an fraz, dé fraz ouben twa fraz, sa ka dépann, mé fo pa i two long non pli.
  • ou ka kontinié épi prézantasion sijé-a silon manniè i pozé a. Si sé an sitation kek matjè ek si sitasion-an kout, ou pé anni ripran’y kon i yé a. Si ou vwè sitasion-la long, fo ou koupé’y an dé oben twa mòso.
  • ou ka espliké ki manniè ou ké ekspozé sijé-a kivédi kiles dékatman ou ké fè ek asou ki lidé yo ka apiyé. Fok évité: «Adan an prèmié parti, nou ké étidié…Ek adan an déziem parti, nou ké wè…». Fo ekspozision sijé-a fet an manniè sibtil ek pou rivé fè sa, ou pé sèvi kèsion. Kontel «Nou pé mandé kò-nou es matjè-a…?»

4. Silon sijé-a, ou pé ni pou fè 2 dékatman oben 3 dékatman. Sé a wou di wè konmen dékatman sijé-a ka mandé. Sé pa an bagay/biten ki arbitrè. Ou pa ka anni/enki désidé kon sa: « Man ké fè 2 dékatman oben man ké fè 3 dékatman ! ». Sé sijé-a ki ka enpozé’w 2 oben 3 dékatman. Kidonk fo li’y ek rili’y/wouli’y bien avan ou désidé sa ou ka fè.

5. Chak dékatman-an pou ekspozé 3 oben 4 lidé diféran. Pou chak sé lidé-tala, ou ké fè an paragraf. An bout a chak sé paragraf-la, fo ou fè an ti tranzision ki ké anonsé pwochen paragraf-la.

6. Adan chak paragraf-la, ou ké dékatiyé an sel lidé ek fo apiyé argimantasion’w épi:

  • an/on ekzanp (fo pa pwan ekzanp ki banal oben ekzanp ki lianné èvè lavi personnel ou/a’w).
  • an/on sitasion di on matjè (sa vlé di ki fo ou apwann pa tjè/kè yonn-dé sitasion pou ou sa nouri disètasion’w la).

Fo pa sé paragraf-la two dézékilibré kivédi fo pa ou fè an paragraf ki ni 20 lin épi lamenm dèyè’y, on lot ki ni 6 lin ! ! !

7. Ant chak sé dékatman-an, fo fè an gran tranzision. Kivédi si ou fè 2 dékatman, ou kè fè 1 tranzision, parkont si ou fè 3 dékatman, ou ké ni pou fè 2 tranzision.

8. Fo pa mété twop pawol-nef adan disètasion-an davwè pétet korektè-a pa konnet yo oben i pé malkonpwann sans-yo. Mé an menm tan, fo ou véyatif é fo pa ou sèvi an kréyol ki two fwansizé, ki two tjòlòlò. Fo touvé an ékilib ant sé dé model kréyol la.

9. A nivo sentaks kréyol-la, fo ou éséyé fè dé fraz ki siktiré, ki asé long pou esprimé lidé’w. Si ou fè enki fraz kout, sé konsidiré ou té ka palé, aloski fè an disètasion sé matjé lidé, sé pa esprimé lidé épi bouch-ou/a’w. Kidonk fo sèvi èvè sé konektè kréyol la, sé zouti-a ki ka pèmet lianné ant yo mòso fraz pou fè gran fraz. Kontel:

  • kivédi: c’est-à-dire
  • toutfwazékant: cependant.
  • konmva: étant donné que.
  • konfedmanti: par conséquent.
  • kontel: par exemple.
  • davwè/davwa: parce que.
  • kidonk: donc etc…

10. Fo pa finaldikont-la pli long ki bayalé-a. Mi kon sa pou fè’y:

  • rézimé sé gran lidé-a ou espliké adan sé 2 oben 3 dékatman’w la/a’w la.
  • ouvè sijé-a asou an bagay/biten ki pli laj, pi gran ki sijé-a li-menm.

 

Exercice:

Mété teks-tala (/-lasa) adan an (/on) kréyol ki pli bon.

Patrimwàn péyi-a ka détwi

Si nou lé konsèvé an péyi ki magnifik, an koté ki touris pé admiré, fok pa nou détwi patrimwàn natirel péyi-nou paskè i ké pèdi tout valè’y, tout boté’y. Lè an étranjé ka pwan lapenn vini isiya, sé pa pou i rankontré menm model lavi-a, sé pa pou i wè sé menm kalté imeb-la oubien moniman-an. I ka vini pou konnet dot bagay ki sa i ni labitid konnet, pou manjé dot manjé, pou tann an lot manniè palé. Mé lè ou gadé, ou sé di sé responsab politik péyi nou an pa ka rivé konpwann sa: yo ka kité antrèpriz oben moun mété kay asou tè agrikol, yo ka pèmet destriksion mangwov-la, yo ka kité lizin déversé luil izajé adan sé bè-a.

Péyi nou a miniskil lè ou konparé’y épi dot péyi asou latè. Sa lé di fok pwotéjé’y plis ki sé gran péyi-a pis riches natirel-li pé disparet pli vit. Pa ekzanp, pou sa ki ka konsèné sé tè agrikol-la: sé 35.00 ekta selman ki rété aprézan. Chak lanné, nou ka bitumé oubien bétonnen ant 20 ek 50 ekta adan yo. Donk, si sitiasion-an kontinié kon sa, sa serten kè an jou, pa ké rété pa an ti lopen tè ankò pou nou fè an jaden vivriyé oben nou planté kann ek bannann. Sa vré ki popilasion-an bizwen kay pou i rété mé fok nou konpwann ki vomié konstwi imeb an wotè olié mété vila toupatou. Lè ou ka alé adan an zil kon Sengapou ki twa fwa pli piti ki Matinik, ou ka rimatjé ki sé politik-tala lézotorité adopté. E péyi-tala ni 2 million moun adan’y sétadi senk fwa plis popilasion ki Matinik!

Patrimwàn natirel an péyi sé an bagay, lè ou dékalé’y, ou pé ké jenmen pé rikonstitié’y. Lè ou mété bitim asou an tè agrikol pou fè an lawout, menm si ou tiré bitim-la, fok ou atann 100 lanné avan tè-a viré fertil pou ou kapab riplanté kéchoy anlè’y. Bitim ek béton ka rann sé tè nou an estéril pou siek épi siek ek sé an mové sèvis nou ka rann sé jenn jénérasion-an ki ka vini a. Sa yo ké touvé? An péyi ki pa ni foré ankò, ki pres pé ké ni tè agrikol, an péyi koté sé lariviè-a ké mò ek sé bè-a polié.
Fo nou chanjé sa o pli vit!

(anrijistré asou «Radio Fréquence Atlantique»)
 

DEVOIR

Dissertation

Dékatiyé fab Paul Baudot Les deux cafiés ki paret adan liv li «Œuvres créoles» an lanné 1850.

N.B. Zot pé sèvi diksionnè kréyol oben diksionnè pawol-nef.

Les deux cafiés

Gnon jou, dé pieds café contré dan grand chimen.
Malgré yo té parents, yo pas ba yo la main.
Gnone, tout jòne et sec, té né la Matinique;
Sans feuille et rabougri, li té malade, étique.
Dans toute branche à li, gnon sèpent plein vinin
Té ka tòtillé-li dans dés virés sans fin.
L’aute pied café-là té né la Guadiloupe;
D’in joli zabouisseau li té tini la coupe !
Vè tant con gnon léza, et di grains bien chagé,
Li té ka dit: « Guetté ! di ciel moin poutégé. »
Rouge con flamboyant, li té tini tête haute,
A fòce li té fiè pòté gnon bell récôte.

«Ah ! Ah ! vouément ! li dit à l’aute cafié-là»
«Cé toué qui tout patout ka vanté toué con ça»
«to ka founi café, toué tou sel dans la Fouance,»
«quand to kallé, kallé toujou en décadence !»
«Tout vèmine et sèpents, et la rouille et pichons»
«vini zingoinné toué jusqu’au fin fond souchons !»
«Ah ! to bien effronté prouclamé dans gazette»
«cé toué sel bon café qui ka batte cônette.»
«Moin quimbé to jôdi; voyons qui bon réponse»
«To ké vini ba mwen ? sacré pitite à ronce ! ! !»
«Tandis to n’en pé plis, to toujou à l’empouint»
«to ka senti la mô; dimain to ké défint. »

l’aute cafié-là pouan: « Pas fâché toué con ça.»
«Pou tout di vérité, à ça to ka dit là,»
«moin ké réponne toué: gnon bon la rinommée»
«vau bien mié cent fois que ceintu galonnée.»
«Dans moune, cé con ça: chaquin ka fè gnon plan,»
«con zoua et con canna qui ka pouan plime à pan. »

gnon conte en bon fouancé, cé gnon crac agréyabe,
cilà moin ka conté positif, véritabe.
Moin ka cètifié-li pou sû et bien cètain,
Et pou mié pouvé-li, tini gnon bon témoin.

Gnon jou, mouché Roulin, toute moune connaîte,
A Paris té allé, pou fè gnon zemplette,
Et promné côp à li. Pou ça, li té pèoté
Café de la Guadiloupe où li té ka rété.
Gnon machand parisien, flamban con zalimette,
Qui té ka venté-li tout bitain connaîte,
Vini pou achité café, là ka Roulin.
Cila-là pouésenté, avè gnon l’ai malin,
Belle denrée à li. Au mot di Guadiloupe
Qui sòti bouche à li, machand-là, con gnon soupe,
Gonflé et fè gnon saut, en disant: « Ca pas bon !»
«Cé mauvé qualité; ça nouè tant con chabon !»
«Café moin ka mandé, cé café Matinique. »

Mouché Roulin qui roué, qui pas ditout bourrique,
Réponne à machand-là li tini gnon gros lot
Bon café Matinique, au Rhave, dans dépôt.
Dé ou tois jous apoué, au pied li pouan la cousse
Pou li allé montré, dans gnon fiscal bousse,
Di même qualité gnon ti l’échantillon.
Aussitôt, machand-là, avè gnon fin lognon,
Apoué gnon vérifié, hélé: « Vouélà l’affè !
«Ah ! palé-moin di ça ! cé cilà ju pouéfé»
«Que tous lé zautes cafés. » Li dit ça, çu soto,
sans douté-li gnon bouin cété idem dito.
En Fouance et dans Paris, tout patout dans boutique,
Yo ka fè passé pou café Matinique.
(Qui pas dans moune encô) café Guadiloupien
qui sel ka validé et qui tout patout plein.


PAUL BAUDOT
(Œuvres créoles, 1850-1870)
 

DISSERTATION C.A.P.E.S de Créole

Liv a François Marbot la, Les Bambous - Fables de la Fontaine travesties en patois créole par un vieux commandeur, ka komansé kon sa :

«Zot tout, neg met-mwen, sanblé:
Mwen ni kont pou mwen konté
Ba zot. Fo kouté yo bien
Si zot vlé sové chagren.
Sa mwen ka di zot kouté
Sé bagaj fet pou Béké.
Nonm ki, lézotfwa, fè sa
Pa té yon péchè koukia
Ni yon manjè makriyo,
Sé té yon nonm komifo
Yo té kriyé La Fontaine.»

Zot ké espliké ki larel litérè Marbot té vlé pwan é ki sa teks a’y la ka apwann nou asi sosiété bitasion-la an mitan a XIXè siek-la.
 


 
Les bambous

Notice

sur

M. François-Achille MARBOT


Commissaire de la Marine
Ordonnateur

Document disponible en pdf (50 KB).
 
logo